Inspirerend debat over erfenis cliëntenbeweging
11 juli 2016 • Grietje Keller • CANON CLIËNTENBEWEGING
In de Tolhuistuin in Amsterdam werd op 22 juni 2016 de Canon Cliëntenbeweging GGz gepresenteerd. Twintig vensters met een icoon, een jaartal en een verhaal: van Pandora tot psychiatrische tegenbeweging, van Cliëntenbond tot Gekkenkrant, van Amsterdams model tot Ypsilon, cliëntenraden en de nieuwe BOPZ, van Corrie van Eijk-Osterholt tot Wilma Boevink en de herstelbeweging. Net als de rest van de Canon Sociaal Werk met een uitgebreid documentenarchief. We mogen in Nederland trots zijn op zo’n toegankelijke, professionele en uitgebreide geschiedschrijving van de cliëntenbeweging.
Strijdbaar
Ik ben een groot fan van de Canon Sociaal Werk. Het is een rijke informatiebron. Je kunt er hele gescande boeken vinden van bijvoorbeeld radicaal pedagoog Paulo Freire en het boek Sociale Aktie over de praktische en theoretische kanten van actievoeren van Piet Reckman uit 1974, met een gedateerde spelling – ekspositie, teorie – die de politieke kleur prijsgeeft.
Toen in 2007 de Canon van Nederland werd gepresenteerd als 'richtsnoer van kennis over onze cultuur en geschiedenis die we aan nieuwe generaties en nieuwe inwoners willen meegeven', vond Jos van der Lans dat het sociaal werk niet vertegenwoordigd was en heeft hij de Canon Sociaal Werk opgezet. Een aantal jaar geleden stapte journalist Petra Hunsche op hem af: zij vroeg zich af of haar boek, het uitstekende en goed gedocumenteerde De strijdbare patiënt. Van gekkenbeweging tot cliëntenbewustzijn. Portretten 1970-2000 een plek zou kunnen krijgen in de Canon. Zo is de Canon Cliëntenbeweging GGZ ontstaan.
Stilstaan bij het verleden is belangrijk. Om niet opnieuw het wiel uit te vinden en om het heden beter te begrijpen door de kennis van waar we vandaan komen. Het belang van geschiedenis wordt jammer genoeg niet onderkend door een organisatie als het Landelijk Platform GGz 
(koepel van cliënten- en familieorganisaties): hoewel een bestuurder zich tijdens de presentatie op het podium drong om aandacht te vragen voor haar organisatie, heeft deze niet financieel bijgedragen aan deze canon. Dat terwijl in deze canon de geschiedenis van voorlopers van het LPGGz beschreven zijn, zoals Pandora, de Cliëntenbond en VO!CE Nederland. Toen haar gevraagd werd of in de toekomstplannen die ze wilde presenteren, wel aandacht gegeven kan worden voor geschiedenis, kon ze jammer genoeg geen enkele belofte doen.
Foto: hoofdauteur van de canon Petra Hunsche wordt geïnterviewd door Gee de Wilde (foto Jos van der Lans).
Eigen ervaringen
De bijeenkomst was goedbezocht, merendeels door witte mensen boven de vijftig. Gee de Wilde interviewde Petra Hunsche over onder andere haar eigen ervaringen als cliënt. Hunsche benadrukte dat ze steeds ook journalist was tijdens haar opnames en dat ze als journalist ook over heel andere onderwerpen dan de cliëntenbeweging schrijft. Blijkbaar is de kans op reductie tot cliënt zo groot, dat het nodig is om dit ook in deze context te benadrukken.
Filosoof Jan Verhaegh hield een korte lezing waarbij hij aandacht vroeg voor twee zaken: het lichaam en sociale politiek. Wat betreft het lichaam bedoelde hij niet de simplificering zoals die in de huidige reguliere psychiatrie aan de hand is, want dat is volgens hem 'een ramp'. Hij doelde op de lichaamsgerichte therapie, fysiotherapie, ontspanningstherapie, met emoties in het lichaam aan de slag gaan. En wat betreft de sociale politiek raadde hij aan Marx te bestuderen en gaf tips over interessante congressen en bijeenkomsten waar je meer te weten kan komen over hedendaags marxisme.1
Marlieke de Jonge, praktiserend patiënt en werkzaam bij Lentis, gaf aan haar plek te hebben gevonden in de gehandicaptenbeweging. Ze pleitte voor solidariteit en het aangaan van verbindingen. Zoals de gehandicaptenbond een alliantie aanging met de fietsersbond: zo konden ze samen werken aan een maatschappij die prettig is voor mensen op twee en vier wielen.
Verhalen durven vertellen
Huub Beijers (Steunpunt GGz Utrecht) had de opdracht over cultuur te spreken. Hij vertelde over de schuld die zijn moeder voelde voor het uit huis plaatsen en sterven van haar zus (Huubs tante) Doortje – diep zwakzinnig – en legde een verband met zijn zorg voor Hakim uit Utrecht: 'Mensen zijn over generaties en levens heen aan elkaar verbonden, terwijl ze ogenschijnlijk niets met elkaar van doen hebben. Cultuur vind je in de verhalen die hierover verteld worden. En die je moet durven vertellen. Als zodanig beschouwd is cultuur veel meer iets dat ons bindt dan iets dat ons onderscheidt.'
Arend Jan Heerma van Voss had een groepsgesprek met Kees Onderwater, Wilma Boevink, Hamid el Mansouri en Helen Greijn. Hij stelde hen de vraag: 'In welk opzicht voelen jullie je onderdeel van de cliëntenbeweging? En waar gaat het heen met die beweging?'
Wilma Boevink gaf aan dat een groot deel van de mensen die als ervaringsdeskundigen werken in dienst zijn van een ggz-organisatie en dus loyaliteit voelen naar de werkvloer en collega’s. Vroeger was er meteen onderling begrip tussen cliënten, nu zie je dat de ervaringswerkers de zogenaamd ‘echt zieke’ mensen willen helpen. Als Boevink daar kritisch over is, krijgt zij als weerwoord dat ze 'te boos, te kritisch' is en wordt haar reactie gezien als een onderdeel van haar ‘patiënt-zijn’. 'Het is een riskant tijdvak, we zijn er nog lang niet. Jolijn Santegoeds is nog de enige die schreeuwt, internationaal dan. De spirit mag wel weer terug.'
Kees Onderwater zag als probleem van de cliëntenbeweging dat het niet uitgetild wordt boven het patiënt-zijn. Daarom is Onderwater actief in de bewonersgestuurde wijkontwikkeling. Hij stelt mensen de vraag wat hun ambitie is en hoe ze dat willen realiseren. Voor hem is leidend: hoe kun je mensen hun eigen ding laten doen. Op de vraag van de gespreksleider hoe het dan moet met die 'buitengewoon schuwe en angstige mensen die hun huis niet uitgaan,' antwoordt Onderwater: 'De ggz floreert bij dit soort verhalen, dan kunnen ze groter en belangrijker worden. Het grootste deel van de mensen met psychiatrische beperkingen kan op een of andere manier meedoen in hun eigen leefomgeving. Ze hebben daarbij wel meer ruimte, tijd en ondersteuning nodig. Cliënten worden door ggz-instellingen echter niet doorgestuurd naar wijkactiviteiten. De ggz dirigeert ze naar 
dagactiviteiten, die binnen het eigen
instituut met zorggeld gefinancierd worden. Het zou mooi zijn als het Aanjaagteam Verwarde Personen van het ministerie van VWS zich meer zou richten op het bewerkstelligen van meer ondersteuning in de wijk en niet alleen op wijkgerichte inzet van nog meer specialistische ggz.'
Foto: forumdiscussie met van links af Wilma Boevink, Hamid el Mansouri, Helen Greijn en Kees Onderwater (foto Jos van der Lans).
Ontwitten
Helen Greijn had zichzelf op de eerste landelijke Dag van de Ervaringsdeskundige in april 2016 met vijfhonderd mensen onderdeel gevoeld van iets groots. Greijn heeft meer dan 23 keer een wijziging in haar diagnose gehad en is zeven jaar opgenomen geweest op een gesloten afdeling in een psychiatrische kliniek met de boodschap dat ze er nooit meer weg zou komen. Nu staat ze vol in het leven en is werkzaam bij het Zelfregiecentrum in Venlo waar zo’n 60 à 70 bezoekers per dag zowel komen halen als brengen.
Hamid el Mansouri wist niet of hij zich onderdeel voelde van de cliëntenbeweging, omdat hij nog maar net begonnen is met zijn experiment in Zeist. Hij biedt zichzelf aan als ervaringsdeskundige voor drie huisartsen in een wijk met veel allochtone bewoners. Hij heeft zelf onnodig lang geleden in de psychiatrie en hoopt anderen wegwijs te maken. Hij krijgt ondersteuning vanuit Steunpunt GGz Utrecht, naast Hersteltalent één van de weinige cliëntenorganisaties die op dit moment actief aan de slag gaat met het ontwitten van de cliëntenbeweging. Ook in de Canon Cliëntenbeweging GGZ zelf wordt genoteerd dat de geschiedenis van de cliëntenbeweging wit is.
De strijdbare patiënt. Van gekkenbeweging tot cliëntenbewustzijn. Portretten 1970–2000 door Petra Hunsche is nog ruimschoots verkrijgbaar. Het boek is te bestellen via
Noot 1: Een synthese van marxisme, filosofie, psychologie en biologie vormt de beweging Kritische Psychologie in Duitsland die iedere twee jaar (ook in 2016) een Ferienuniversität Kritische Psychologie houdt. Op de website aanmeldformulier en geluidsopnames van vorige jaren: http://2016.ferienuni.de