Bied het verhaal een gastvrij thuis 

 24 januari 2025 • Doortje Kal • FESTIVALVERSLAG

Presentaties Stichting PresentieDe Stichting Presentie pleit voor zorg en hulpverlening die uitgaat van aandacht, nabijheid en duurzame betrokkenheid. Op 24 september jl. vierde zij haar 20-jarig bestaan met een festival in de Prodentfabriek in Amersfoort. Verhalen stonden centraal tijdens dit festival, de verhalen van cliënten die tijd en aandacht nodig hebben om verteld te worden, maar ook het verhaal van de presentiebenadering zelf. Doortje Kal bezocht het festival en schreef voor Deviant deze impressie.

Cultiveer het vertellen 
Het was een echt festival daar in de Prodentfabriek in Amersfoort. De Stichting Presentie bestond 20 jaar. Het werken met verhalen stond centraal.  Hoe voer je een gesprek over de vertelde verhalen, hoe vind je het morele moment, dat in elk verhaal zit. ‘Bied het verhaal een gastvrij thuis’ was het motto van de hele dag. Daarbij zijn drie stappen van belang: 1. Haal het verhaal op. 2. Ga erover in gesprek. 3. Maak een analyse. Haal daarvoor ook andere perspectieven op. Bijvoorbeeld: wat zijn de niet-vertelde verhalen? Zoek daarnaar. Juist de moeilijke, schurende verhalen die dilemma’s omvatten zijn belangrijk. Cultiveer het vertellen.  
 

Verhalen vertellen met dans
Na deze inleidende woorden (er waren er natuurlijk meer) kwam ik in de workshop van Minco Ruiter terecht. Minco is presentiewerker. Hij werkt in de psychiatrie o.a. aan dwangvermindering, de-escalering in de forensische jeugdzorg. Dansen helpt om relationeler te werken is zijn overtuiging. Een korte impressie – helaas hier in woorden.  
forest simon Pvq2Ik6yv6E unsplashMinco: De presentiebenadering is nogal talig. Geprobeerd wordt taal te geven aan iets dat juist voorbijgaat aan taal. Hoe sluit je aan bij waar iemand uithangt? Als ons lichaam een huis is, dan zitten we met z’n allen wel heel veel op zolder! Het helpt als je je mond even dicht houdt. Dansen helpt bij het tevoorschijn komen. Via dansend contact met de ander ontdek je jezelf. De muziek danst ons. Geef je over aan de situatie, loop samen op, sluit je aan bij de pas van de ander, stem af.   [forest]
Dans is verdunde ernst. Minco nodigt ons uit onze (praat)patronen los te laten, ons te bevrijden via de muziek. Dansen is een manier om de machine weer aan de praat te krijgen: waar hangen we – ik en jij – uit? Het is een ontregelende manier om aan te sluiten, om door de muziek in het verhaal van de ander te stappen. Het verhaal, de ervaring zit immers (ook) in het lichaam! Laat je er letterlijk door bewegen.  

 

Een vernieuwende manier van verantwoording  
Op het festival werd melding gemaakt van de tussentijdse rapportage van een onderzoeks-, ontwikkel- en leertraject van Stichting Presentie samen met de zorginstellingen Evean, Icare, Espria en Zorgbalans.  
Presentie is een hervertelling van zorg; het is politieker gaan denken over verhalen. Als de verhalen in beleidstaal worden vertaald, wiens interpretatie geldt dan? Waarvoor wordt het verhaal gebruikt? Beleidstaal herbergt soms gewelddadige verhalen. Laat de meerstemmigheid horen en vergeet de ongehoorden niet! 
maegan martin 6nsGg3Iw37c unsplashPresentie staat voor ‘met iemand zijn’ met aandacht en toewijding. Er-zijn voor mensen kost tijd. Dichtbij mensen blijven idem. Presentie vraagt echter ook om in de omgeving te investeren, bestaanszekerheid te garanderen, uit te zoeken welk verhaal telt: dat van de gemeente of de persoon in kwestie. Presentie is zo ook preventie! Wat hebben mensen in plaats van de gewelddadige beleidstermen echt nodig?  Geef o.a. de gemeente inzicht met de verhalen van de betrokkenen. Zij vormen de derde bron van kennis, naast professionele en wetenschappelijke kennis. Zo komt de presentiebenadering tot een narratief-relationeel verantwoorden, ze geeft inzicht met verhalen.  
Het gaat in genoemd traject om manieren van verantwoording die recht doen aan de complexiteit van zorg en de context waarin die zorg wordt verleend. Verantwoording moet leiden tot een onderzoekend gesprek en zo bijdragen aan de kwaliteit van zorg. Het gaat om een zorg-ethisch model van kwaliteitsontdekking.  
 

Een sterk verhaal  
Het presentiefestival liet in geuren en kleuren zien hoe onontkoombaar verhalen zijn voor de zorg, hoe helpend ze zijn maar ook welk gevaar verhalen kunnen vormen. Andries Baart, de grondlegger van de presentiebenadering, sprak over de gouden randen maar ook de donkere kanten van verhalen. Het festival eindigde met ‘een sterk verhaal’ van Baart. 

imageBaart001‘Ik ga het verhaal vertellen over mijn interesse in verhalen. Een verhaal over verhalen zogezegd. Het begon in de anti-autoritaire jaren 70. Dat verhaal veranderde ingrijpend en ontwikkelde zich. Het werd een sterk verhaal.’  Baart had altijd al iets met verhalen. Hij wilde anderen dan de experts aan het woord laten… hoe doe je dat? Een verhaal vertelt iets, maar ook iets niet. Aandacht voor de rol van de omringende cultuur is voorwaarde. 
Van je verhaal vertellen gaat een helende werking uit – zeker als je je verhaal steeds beter leert te vertellen. Baart zoekt een kritische omgang met verhalen, voorbij naïviteit. Hij waarschuwt voor het populisme dat misbruik maakt van verhalen; het brengt valse verhalen in omloop.  
In de loop der jaren heeft Baart zijn oude presentieverhaal bijgesteld. 
In feite, zo stelt hij, is elk verstaan, begrijpen en uitleggen van een verhaal een hervertelling. Presentie is een voortdurende hervertelling van de verhalen die ze verzamelt van zorggevers, zorgontvangers, anderen. Maar ze is ook een theorie, een conceptueel bouwwerk én een praktische benadering.  
Presentie wil verhalen aanhoren, classificeren, duiden, contextualiseren, lokaliseren, verteren en beantwoorden. Ik heb geleerd, zegt Baart, minder naïef en ook minder individualistisch te denken over verhalen.  
Hij signaleert drie vormende krachten op verhalen: het vertellen, de verhaalvorming en het verstaan of interpreteren. Wat is de innerlijke ruimte om te vertellen, welke zijn de mogelijkheden om te vertellen en wat begrijpt de verteller zelf van zichzelf?  
 

Een heksenketel van machten 
Tenslotte – we stipten het al even aan – komt het verhaal ook voort uit de geldige maatschappelijke discoursen: wat geldt als normaal? Wat is het dominante vertoog? Wie hebben de macht om het vertellen te sturen? Elk verhaal heeft met een heksenketel van machten te maken; deze moeten worden opgespoord en geïdentificeerd.  
Nota bene: dit verwijst mijns inziens naar het door mij veel gebruikte begrip strijdigheid dat ervaringsdeskundige Dennis Akkerman krachtig verwoordt in de zinsnede: Wat is maar niet kan zijn doet pijn.1 

dynamic wang HD1VqF37590 unsplashIk denk steeds vaker – stelt Baart – dat de druk die de hegemonie van discoursen legt op het vertellen en interpreteren van verhalen verreweg de grootste macht is! 
Het gaat hier om het framen van betekenissen: wiens interpretatie geldt? Waarvoor wordt het verhaal gebruikt? In wiens voordeel is het als het verhaal (niet) geloofd wordt? 
Als je geïnteresseerd bent in verhalen, is Baarts conclusie, moet je ook geïnteresseerd zijn in de heksenketel van machten waarin ze gebrouwen worden. Deze machten ontrafelen hoort ook bij presentie; dat leidt tot een hervertelling van de zorg.  

 

Persoonlijke presentienoot 
In Buiten het gewone – 10 lezingen over kwartiermaken  (Tobi Vroegh) heb ik zeker tien keer naar de presentiebenadering verwezen. Voor de GGD-Zwolle wees ik op de mismatch tussen systeem- en leefwereld. Elders wees ik op de toewijding van de presentiebenadering aan het tragische tegenover de massieve oriëntatie op maakbaarheid.  
In zijn boek De zorgval stelt Baart dat het dienen van het meer mens worden troost biedt. In de gerichtheid op eigen kracht moeten we kwetsbaarheid niet taboeïseren, het moet geen onwaarde worden. ‘Als de omgeving zich aanpast, op jou raakt afgesteld, verdwijnt de afwijking of doet ze er minder toe. Kwetsbaarheid is een verhoudingsprobleem. Als je kwetsbaar mag zijn wordt je kwetsbaarheid al minder.’  
Elders sprak ik over de aanklampbaarheid van de zorg waar de presentiebenadering voor pleit, ook voor naastbetrokken en buren of andere derden. De kwaliteit van deze derden moet niet uit het oog worden verloren. Pas dan kan de omgeving present zijn en blijven voor degene om wie het gaat: presentie in het kwadraat. En zo kunnen kwetsbare mensen sterker worden dankzij empowerende sociale verbanden. De presentiebenadering laat zien hoe langdurig en standvastig present zijn in situaties van gekwetstheid en afhankelijkheid mensen hun waardigheid teruggeeft en daarmee hun kracht aanboort, meer dan menig snelle interventie vermag.    

Noot 1: De kern van strijdigheid bestaat volgens Lyotard uit het lijden aan het onrecht dat de eigen positie (ervaring, beleving, aandoening, herinnering) niet tot uitdrukking kan worden gebracht in een situatie waar juist die positie ertoe doet. Er is sprak van ervaren onrecht dat vooralsnog niet gearticuleerd kan worden.