Duitse psychiatrie ziet duistere bladzijde onder ogen

27 februari 2014 ♦ Annelies Faber GESCHIEDENIS

gedeporteerdIn nazi-Duitsland werden psychiatrische patiënten en verstandelijk beperkte mensen op grote schaal gesteriliseerd en gedood. Een klein aantal van de betrokken artsen is na de oorlog veroordeeld. Verreweg de meesten konden in functie blijven. Tegelijk bleef het lot van de slachtoffers in veel families uit schaamte een goed bewaard geheim. Daders en slachtoffers krijgen namen en gezichten op een tentoonstelling die op 28 januari 2014 in Berlijn werd geopend (foto: in juli 1940 werden de eerste mensen uit zorginstelling Liebenau gedeporteerd om vermoord te worden). 

Honderdduizenden slachtoffers
Meer dan 360.000 mensen werden tussen 1933 en 1945 onder dwang gesteriliseerd. Meer dan 200.000 mensen werden vanaf januari 1940 vermoord. Psychiaters, neurologen, kinderartsen en andere medici keurden de ‘waarde’ van mensenlevens. Hun criteria: Heilbarkeit (in welke mate was genezing mogelijk), Bildungsfähigkeit (hadden ze enig profijt van onderwijs) en Arbeitsfähigkeit (waren ze in staat werk te verrichten). Was hun nut te gering, dan werden ze gedood.

Richter tante-marianneRichter familie-am-meerTwee schilderijen van Gerhard Richter
Familiefoto’s van slachtoffers en daders vormen het hart van de expositie. Ze laten de kronkelgang van de geschiedenis zien, gevolg van het zwijgen over slachtoffers en daders. Zo maakte de beroemde Duitse schilder Gerhard Richter medio jaren zestig op basis van familiefoto’s twee werken – Tante Marianne en Familie am Meer (zie hiernaast). Zonder te weten dat de tante op het eerste werk slachtoffer was geworden van de nazi-psychiaters: ze was eerst gesteriliseerd en later vermoord. En zonder te weten dat zijn schoonvader afgebeeld op het tweede werk, een vredig familietafereel, gynaecoloog was geweest in een kliniek in Dresden waar hij honderden vrouwen onvruchtbaar had gemaakt.

Genezen of vernietigen
Initiatiefnemer van de tentoonstelling is hoogleraar psychiatrie Frank Schneider, die samen met de beroepsvereniging voor psychiatrie besloot dat het hoog tijd werd om deze duistere bladzijde onder ogen te zien. Aanvankelijk zag de beroepsgroep zich eerder als slachtoffer dan als dader.

Wat de tentoonstelling goed duidelijk maakt is hoe gevaarlijk pseudowetenschap kan zijn. Een geperverteerde versie van Darwins evolutietheorie leidde tot de gedachte dat het lot van volken en naties werd bepaald door erfelijke – inferieure en superieure – kenmerken. Eugenetische programma’s moesten genetisch verval tegengaan. Inferieur werd daarbij al snel gelijkgesteld met lijdend aan psychiatrische ziekten of een geestelijke of lichamelijke beperking. Veel psychiaters waren enthousiast over dit idee van 'heilen und vernichten'. Wie zich verzette, werd niet serieus genomen of ontslagen.

Erfasst boekomslag

De tentoonstelling Erfasst, verfolgt, vernichtet. Kranke und behinderte Menschen im Nationalsozialismus was een maand lang in de Bondsdag opgesteld en is van 26 maart tot 13 juli 2014 te zien in het museum Topographie des Terrors in Berlijn.

Onder dezelfde titel is een catalogus met zowel Duitse als Engelse tekst verkrijgbaar voor € 19,99, via de boekhandel of via Amazon.