IDFA 2015: All in the Family

3 december 2015 ♦ Henk Maurits ♦ FILMRECENSIE

Familie was een van de grote thema’s op het afgelopen documentaire filmfestival (IDFA) in Amsterdam. Bijna een kwart van de films had de familie als bron van inspiratie (of irritatie). Daarbij zaten twee opmerkelijke Nederlandse films: A Family Affair van Tom Fassaert en A Strange Love Affair with Ego van Ester Gould.

Trauma voor het leven
Beide films vielen in de prijzen. Het verbluffende portret van zijn dweepzieke oma bezorgde Tom Fassaert de speciale juryprijs en de zoektocht naar het narcisme van haar zuster leverde Ester Gould de prijs voor de beste Nederlandse documentaire op.

Het uitgangspunt van Tom Fassaert was om in A Family Affair een biografisch portret te maken van zijn oma Marianne. Een tot de verbeelding sprekende egocentrische persoonlijkheid, die midden jaren vijftig haar jonge gezin in de steek liet toen ze was uitgekeken op man en kinderen, en een nieuw leven begon in Zuid-Afrika. Marianne Hertz, een succesvolle, mooie vrouw, fotomodel en mannequin, die het moederschap aan haar modieuze laars lapte en haar twee zoontjes Rob en René afleverde bij een kindertehuis.

Het leverde de broers allebei een trauma voor het leven op, zoals blijkt wanneer Rob, de vader van de filmmaker, voor de camera definitief afrekent met zijn moeder. Rob, van huis uit psycholoog, ziet zijn moeder als iemand met 'autistische trekjes', 'monomaan en egocentrisch'. Dat zet meteen de toon voor de familieverhoudingen.

Zelfliefde
Een jaar later wordt filmmaker Tom door zijn erg met zichzelf ingenomen oma uitgenodigd om een filmportret over haar te maken. Hij hapt toe, want stof en materiaal genoeg voor een film. Bovendien wil Fassaert met de camera erbij weleens wat meer weten over de verstoorde familieverhoudingen en wie daar nou schuld aan heeft.

Maar daar is oma helemaal niet in geïnteresseerd. Haar leven wordt beheerst door uiterlijk, zelfliefde en mannen. Tot grote verbazing van de filmmaker blijkt hij daarbij zelf het volgende slachtoffer te zijn. Zonder gène flirt de dan 90-jarige oma voor de camera met haar 30-jarige kleinzoon. En daarmee is een film geboren die zijn weerga niet kent. Een familiedrama dat je op het puntje van je stoel brengt door de abnormale liefdesdrift van een dweepzieke oma.

Schurende beelden
Het gaat nog meer schuren als de camera terechtkomt bij René, de oom van de filmmaker, die – net als Rob – destijds in de steek werd gelaten door zijn moeder. De ene zoon werd psycholoog, de ander een psychiatrisch slachtoffer die na een aantal opnames nu zelfstandig thuis woont. Net als bij Rob zijn de tranen nooit ver weg als zijn moeder ter sprake komt. Behalve als die aan het eind van haar leven nog één keer langskomt tijdens een laatste trip. Ze wil niet eens binnenkomen vanwege de rommel in huis. 'Verschrikkelijk' is het enige commentaar, als ze ziet wat er van haar zoon geworden is.

Het knappe van Fassaert is dat hij ondanks de schrijnende verhalen en schurende beelden aan het eind van zijn film toch nog mededogen voor zijn oma weet op te brengen, door te wijzen op de liefdeloze jeugd die ze heeft gehad, met een vader die haar een minderwaardigheidscomplex bezorgde. Dat wist ze te compenseren met haar uiterlijke schoonheid en haar uitstraling. Een fixatie op uiterlijk die haar tot het einde van haar leven bezig houdt, zoals uit de film blijkt.

Verklaring van zusterliefde 
De egocentrische oma van Tom Fassaert zou moeiteloos een rol hebben kunnen spelen in de film A Strange Love Affair with Ego van Ester Gould. Ook de titels van beide films zijn min of meer inwisselbaar. Maar het zijn twee totaal verschillende films.

Voor Tom Fassaert werd de film ongevraagd een persoonlijk egodocument door de totaal onverwachte liefdesverklaring van zijn oma. Ester Gould’s film is een vooropgezette en doordachte ‘verklaring van zusterliefde’ voor haar oudere zuster Rowan, die zij mateloos bewonderde vanwege haar schoonheid, haar uitstraling, haar superego, haar zelfbewustzijn en haar durf.

Prachtig camerawerk
Haar ‘narcisme’ was voor Gould de drijfveer voor A Strange Love Affair With Ego. Een film die een beetje tussen speelfilm en documentaire in zit, met geënsceneerde elementen en dromerige scènes, naast documentaire beelden en voorlichting over narcisme. In tegenstelling tot Tom Fassaert, die volop oude foto’s en filmopnamen van zijn oma gebruikt, houdt Gould haar zuster Rowan volledig buiten beeld; op één simpel zelfportret na in de aftiteling. Maar Rowan’s ideeën, ervaringen en uitspattingen vinden we uitvoerig terug in de briefwisseling tussen Rowan en de filmmaakster, die een persoonlijke rode draad vormen in de film. Teksten die soms het beeld versterken of beelden die een illustratie zijn van de tekst.

Voor de verbeelding van haar zuster vond Gould vier vrouwen op wie je het label ‘narcistisch’ kunt plakken. Ze brengen naast zichzelf ook Rowan tot leven. Het begint met dromerige scènes in de Schotse heuvels waar de beide zussen opgroeiden en waar het prachtige camerawerk van Jean Coumet je aan het beeld kluistert. De ravissante roodharige vrouw die we daarna in Londen leren kennen is niet Rowan, zoals je geneigd bent te denken onder invloed van de teksten, maar meer een prototype voor de ‘narcistische persoonlijkheid’. Een term die Ester later over haar zuster tegenkwam in een psychiatrisch dossier. Daar had ik als kijker graag meer over willen weten, maar Gould houdt het psychiatrische verhaal rond haar zuster bewust buiten de film, net als foto’s en films van en met Rowan. We moeten het doen met de teksten en dat voelt als een gemis.

Diagnose 'narcisme'
De psychiatrie komt nog wel even voorbij wanneer door de excentrieke vrouw in Londen de draak wordt gestoken met de diagnose 'narcisme'. Te midden van een bont gezelschap van extravagante types, citeert ze uit de DSM en zegt lachend zich niet te herkennen in de definitie van de American Psychiatric Association. Niks egocentrisme, excessief verlangen naar aandacht, extreem eigenbelang of manipulatief gedrag, maar gewoon veel inspiratie en behoefte aan een snelle, opwindende, niet alledaagse leefstijl. Wat zichtbaar wordt wanneer het kleurrijke gezelschap op stap gaat in de Londense uitgaanswereld. 

Van daaruit is het een kleine stap naar de wereld van de glamour in New York, waar we belanden op een Fashion Soiree, waar de ego’s elkaar verdringen in de spotlights en voor de camera. Maar waar ook de achterkant van het narcisme zichtbaar wordt, wanneer de schijnwerpers zijn gedoofd en je thuis alleen op de bank zit en de zelfliefde omslaat in zelfbeklag. Ook het leven van Rowan begint scheurtjes te vertonen, zo blijkt uit de teksten. Je fronst de wenkbrauwen wanneer ze opeens schrijft dat Madonna verliefd op haar is en haar wil ontmoeten op de luchthaven van Los Angeles.

Beeld op zwart
De camera volgt intussen alweer een nieuwe vrouw op haar weg naar de top in de Hollywood Hills, terwijl Rowan figuurlijk van de berg omlaag rolt. Het beeld gaat even op zwart en we lezen 'Rowan jumped' en mogen dan zelf invullen wat er is gebeurd. 'Ze brak er veertien botten bij', zo lezen we, terwijl we kijken naar gestileerde beelden in het ziekenhuis. Een therapeut legt vervolgens het verschil uit tussen positieve en negatieve zelfliefde en hoe dingen kunnen omslaan. Met het levensverhaal van Rowan als spraakmakend voorbeeld.

Daarmee zou de film klaar kunnen zijn, maar Gould haalt in Nederland nog een nieuw personage voor de camera om te laten zien hoe een gewoon meisje op een obsessieve manier een glamourgirl wil zijn. Om haar film te eindigen met: 'Tweeëneenhalf jaar later sprong Rowan opnieuw. Ditmaal gebeurde er geen wonder.'

A Family Affair. Tom Fassaert, Nederland, 2015, 110 min. 
A Strange Love Affair With Ego. Ester Gould, Ned., 2015, 95 min.
Beide films gaan draaien in de filmhuizen en worden begin 2016 op tv uitgezonden.