Crazywise: over de zin in waanzin

25 januari 2016 • Hansje Galesloot en Michi Almer • CONGRESVERSLAG

Op 11 december 2015 realiseerde een initiatiefgroep van cliënten en professionals voor de tweede keer de conferentie Crazywise over de spirituele kant van gekte, ‘de zin van waanzin’. Gekte is immers niet synoniem met diagnoses en pillen.

Sjamanen en hun psychoses
Een diepe boeddhistische gongslag markeerde de aftrap van Crazywise in de Arminiuskerk in Rotterdam.  De 180 aanwezigen (cliënten en ggz-professionals) konden daarna luisteren naar een keur aan internationale sprekers uit de VS, Engeland, Australië en Brazilië. Tussen de sprekers door klonk trance-achtige muziek vanaf het podium. ‘Crazywise is een beweging die zo op het oog onoverbrugbare werelden bij elkaar brengt, met name spirituele ervaringen en het medisch model,’ aldus dagvoorzitter en psychiater Jim van Os.

De Amerikaanse filmmaker Phil Borges vertelde over zijn jarenlange reis langs niet-westerse volkeren om te leren van hun spirituele inbedding. In 2016 komt zijn film Crazywise uit over hoe de wijsheid van inheemse volkeren ons kan helpen. Sjamanen worden overal ter wereld herkend doordat zij een psychotische crisis doormaken. Deze crisis duidt in deze culturen op een grote gevoeligheid waar ze mee moeten leren omgaan. In het Westen hebben we het laten gebeuren dat de verantwoordelijkheid voor onze mentale gezondheid is weggehaald bij de mensen zelf, we hebben onszelf ‘disempowered’, aldus Borges.

Mensen echter die in een sjamanistische cultuur psychotisch worden, krijgen te horen dat zij een moeilijke periode doormaken die duidt op een bijzondere gave. Ze worden gesteund door mensen met vergelijkbare ervaringen die hen helpen de betekenis van wat ze meemaken te ontdekken. En ze weten dat ze, als ze deze crisis goed doorstaan, een belangrijke rol krijgen in hun gemeenschap. Hoe anders is de boodschap van de westerse artsen, die spreken van chronische ziekte en levenslange medicatie!

Stemmen horen
De Maastrichtse onderzoeker Sandra Escher ging in op de betekenis van stemmen horen, een thema waarover zij al jaren onderzoek doet met Marius Romme. Vier procent van de bevolking hoort stemmen. Volgens veel behandelaars vertegenwoordigen die stemmen geen realiteit, maar vormen ze louter een psychotisch symptoom. Escher noemt het daarentegen cruciaal om in de levensgeschiedenis van stemmenhoorders naar een verklaring te zoeken. ‘Ze zijn geen ziektesymptoom, maar een reactie op traumatische gebeurtenissen. Bij veel behandelaars heerst angst om stemmen te verbinden met de levensgeschiedenis.’

Bij 85% van de cliënten in het onderzoek van Escher/Romme lukte het om stemmen aan een trauma te relateren. ‘Behandelaars en familieleden nemen vaak de verantwoordelijkheid voor de stemmen over, alsof zij het moeten oplossen. De kunst is het bij de stemmenhoorder te laten, alleen die kan het duiden en oplossen. Stemmen kun je ook positief interpreteren, bijvoorbeeld als een waarschuwing; dat is iets dat mensen zichzelf kunnen aanleren. Je moet leren vertrouwen op je lichaam en geest, ze kunnen je veel vertellen,’ aldus Escher.

Gebrek aan steun
Will Hall uit de VS is de auteur van de Harm Reduction Guide, een handleiding voor het veilig afbouwen van medicatie. Dit boekje is in tien talen vertaald, onlangs ook in het Nederlands (Psychofarmaca afbouwen). Hij vertelde over zijn eigen gang door de psychiatrie. Hij zag zijn psychische crisis als een wekroep om te veranderen. ‘Iets in jezelf vraagt zo urgent om een verandering dat je anders zou sterven, aan suïcide bijvoorbeeld.’

Halls eigen geschiedenis laat zien dat het niet kunnen delen van buitengewone ervaringen de crisis verergert. Na een eerste traumatische opname in de psychiatrie kostte het hem veel tijd en moeite om zich van deze negatieve ervaringen te bevrijden. Eenmaal hersteld, wilde hij anderen helpen en besloot psychologie te gaan studeren. Jaren later had hij opnieuw buitengewone ervaringen. Maar nu had hij contact met lotgenoten en een andere visie op wat er met hem gebeurde. Hij was nieuwsgierig naar de vele betekenissen die zich aan hem voordeden en praatte daar vrijuit over met mensen die hem en zijn ervaringen accepteerden. Dit keer raakte hij niet in een crisis.

Het leed dat een psychose veroorzaakt ligt volgens Hall vaak in het isolement waarin mensen raken, in de angst om gek te worden, in het gebrek aan macht over wat je overkomt en hoe je behandeld wordt, het gebrek aan steun bij het zoeken naar de betekenis van buitengewone ervaringen, en het gebrek aan hoop. Zorg ervoor dat dat verandert en psychotische ervaringen zullen minder traumatiserend en akelig zijn, aldus Hall.

Spirituele visioenen
Een boeiende workshop werd verzorgd door Eva Ouwehand, geestelijk verzorger bij Altrecht. Zij doet promotieonderzoek naar spirituele en religieuze ervaringen bij mensen met bipolaire kwetsbaarheid, en dan met name hoe zij er achteraf op terugkijken. Kunnen zij het een plek geven en heeft het hen ook iets gebracht? Deels zijn zulke ervaringen volgens de betrokkenen beangstigend, maar spiritualiteit kan ook een hulp zijn bij herstel. Daar is nog maar weinig onderzoek naar gedaan. Het vermoeden is dat een kwart tot een derde van de bipolairen met spirituele of religieuze ervaringen te maken heeft. Achteraf worstelen de betrokkenen met de duiding van deze ervaringen. Het blijkt lang niet altijd mogelijk met naasten erover te praten. Volgens Ouwehand hoef je geen religieus of spiritueel denkkader te hebben om in zulk soort ervaringen te belanden. Sommigen noemen het existentiële ervaringen.

Ouwehands presentatie vond veel weerklank tijdens de workshop. Uit het publiek klonken kritische geluiden over het gebrek aan holisme in de ggz. Over dit soort ervaringen kan alleen gepraat worden met geestelijk verzorgers. ‘Behandelaars zijn zo krampachtig,’ zegt iemand, ‘ze hebben geen durf om individuele verhalen aan te horen en naar boven te halen.’

Medicijndwang
In het afsluitende debat ging het vooral over de dominantie van medicatie. Zit je eenmaal aan de medicijnen, dan kom je er niet makkelijk weer vanaf. Psychiaters weten te weinig af van een verantwoorde afbouw. Er zouden meer succesverhalen gepubliceerd moeten worden van mensen die het goed doen zonder antipsychotica, bepleiten verschillende aanwezigen. Met deze kritische constateringen over de ‘medicijndwang’ in de ggz kwam deze boeiende conferentie tot een einde.

Op 2 december 2016 is de volgende editie (met première van de film Crazywise van Phil Borges).