Schokkend experiment

28 maart 2016  Henk Maurits  FILMRECENSIE

Experimenter1

Verplichte kost voor elke psycholoog in opleiding: het ‘gehoorzaamheidsexperiment’ van Stanley Milgram uit 1962. Minstens zo beroemd – en berucht – als het Stanford-gevangenisexperiment van Philip Zimbardo uit 1971, een gedragsstudie naar machtsmisbruik die al meermalen realistisch werd verfilmd. En nu kunnen we dus naar het filmhuis voor de schokkende experimenten van Milgram. Experimenten die tegenwoordig als onethisch en moreel onaanvaardbaar te boek staan, maar die nog altijd in hun oorspronkelijke vorm te vinden zijn op YouTube.

Dodelijke dosis
Experimenter is de simpele titel van de film over de gedragsstudie van Milgram naar de ‘gehoorzaamheid’ van de mens. Niet te verwarren met Das Experiment (2001) en The Experiment (2010), de films die gewijd zijn aan het Stanford-experiment.

Experimenter is, naast een vrij nauwkeurige reconstructie van het beroemde experiment, vooral een docudrama over het leven van Stanley Milgram als wetenschappelijk onderzoeker. Een leven dat bepaald werd door het spraakmakende experiment dat hij in 1962 als sociaal psycholoog uitvoerde aan de universiteit van Yale.

In het kader van een zogenaamde geheugentest kregen proefpersonen, in de rol van ‘leerkracht’, de opdracht een ‘leerling’ een stroomstoot toe te dienen wanneer die een fout had gemaakt. Eerst kreeg de leerkracht zelf daadwerkelijk een shock van 45 volt om te ervaren hoe dat voelt. Vervolgens moest hij de shocks gaan toedienen. Met als schokkend resultaat dat 65% in opdracht van de leider van het experiment doorgaat tot de maximale (dodelijke) dosis van 450 volt. Na afloop kreeg hij dan te horen dat de shocks niet echt waren geweest.

experimenter2Befehl ist Befehl
Filmmaker Almereyda start zijn film direct met het experiment uit 1962, waarbij je als kijker eerst even op het verkeerde been wordt gezet, maar al snel door Milgram zelf (gespeeld door Peter Sarsgaard) wordt ingewijd in het dubbele karakter van het experiment. Milgram doet dat met een inner voice of rechtstreeks sprekend in de camera, waarbij hij uitlegt waarom hij dit soort experimenten doet. Almereyda geeft de film hiermee een documentair karakter, maar doorbreekt dat bij tijd en wijle door fictieve stijlmiddelen als achtergrondprojectie, of door zomaar een olifant door een gang te laten lopen, zonder dat duidelijk wordt waarom.

Almereyda richt zich in deze filmbiografie primair op de wetenschappelijke carrière van Milgram, afgewisseld met beelden uit diens persoonlijk leven. Het is een hink-stap-sprong door de tijd, van het ene naar het andere experiment, zonder dat daar veel van blijft hangen. Een belangrijke drijfveer voor Milgrams gehoorzaamheidsstudies was de Tweede Wereldoorlog en de vraag hoe het mogelijk was dat uit ‘gehoorzaamheid’ miljoenen mensen systematisch werden vermoord. Met als verpersoonlijking van de Befehl ist Befehl-mentaliteit: Adolf Eichmann, de massamoordenaar die begin jaren zestig werd opgepakt en veroordeeld.

Onethisch
Tegelijkertijd was er in de toenmalige vakbladen en onder vakgenoten en studenten stevige kritiek op de experimenten van Milgram, die onethisch worden genoemd omdat hij mensen ‘bedriegt’ en dwingt anderen te ‘martelen’. En ook al raakte niemand van de deelnemers getraumatiseerd door het gehoorzaamheidsexperiment, toch bleef de kritiek Milgram achtervolgen in de media en in talkshows. In 1976  raakt hij nog even betrokken bij een tv-film (The Tenth Level) over zijn experiment, maar hij haakt teleurgesteld af en wordt steeds meer een beklagenswaardige figuur. Wereldberoemd, maar ongelukkig overlijdt hij in 1984 aan zijn vijfde hartaanval. 51 jaar oud. 

Experimenter draait in een beperkt aantal bioscopen vanaf 30 maart.