De druk van het succesvol moeten zijn

16 augustus 2016 • Jan Theunissen • FILMRECENSIE

In de documentaire A Strange Love Affair with Ego – onlangs op tv en hier of hier nog een tijdlang te zien – schetst regisseur Ester Gould het leven van haar zus Rowan. Die was knap, zelfverzekerd, dominant, mateloos populair en heilig overtuigd van zichzelf. Tenminste, zo leek het aan de buitenkant. Over haar binnenkant kwamen maar weinig mensen iets te weten, ook haar twee jaar jongere zus niet. Rowan suïcideerde zichzelf.

Vermarkten van je persoonlijkheid
Schetst deze documentaire hedendaags narcisme? Narcissus was zo verliefd op zijn eigen beeld zoals dat weerspiegeld werd in het water, dat hij te ver vooroverboog en verdronk. De Vlaamse psychiater Paul Verhaeghe stelt in zijn boek Identiteit dat de huidige samenleving narcisme bevordert. Binnen de neoliberale maatschappij wordt de nadruk gelegd op succes, op het verschil tussen winnaars en verliezers en vooral op de eigen verantwoordelijkheid voor dat winnen of verliezen.

Hiermee worden narcistisch ingestelde persoonlijkheden gekweekt, die hun zelf gecreëerde beeld van een succesvolle persoonlijkheid moeten verkopen. ‘Marketing van de persoonlijkheid’ zou je het kunnen noemen: jezelf als een product in de markt zetten en proberen dat te slijten. Als eendimensionale persoonlijkheid zonder onzekerheden, twijfels aan jezelf en levensvragen. Er zijn genoeg cursussen voor en misschien zijn die cursussen ook nodig in een samenleving die gericht is uiterlijkheden en ideaalbeelden.

Verbloemen van onzekerheid
Dit kan voor individuen problemen met zich meebrengen. Het beeld dat voor de buitenwereld gecreëerd wordt, komt hoe langer hoe minder overeen met hoe je jezelf ervaart. Wensen, behoeften en verlangens kunnen, in een wereld gericht op succes en schone schijn, valse verlangens en valse behoeften worden die met onder andere consumeren bevredigd moeten worden. En de bevrediging van die behoeften levert niet op wat die zou moeten opleveren: een reëel zelfbeeld, relaties met mensen die om je geven zoals je bent en niet vallen voor de schone buitenkant.

Dit soort kwesties en dan met name toegespitst op de huidige jongere generaties verklaren waarschijnlijk voor een deel de aantrekkingskracht van de documentaire. Die generatie groeit op met gefictionaliseerde en geïdealiseerde beelden die mensen van zichzelf presenteren op onder andere Facebook en datingsites, waar onzekerheid verbloemd moet worden.

Grenzeloze adoratie
Maar is het verhaal van Rowan representatief voor deze vorm van narcisme? Allereerst is te prijzen aan de film dat de regisseur zichzelf niet spaart: ze schetst een eerlijk beeld van de grenzeloze adoratie voor haar zus in hun kindertijd. Ze stelt zelf dat ze te lang in bewondering is blijven hangen en de tekenen van gekte te laat onderkende. Vrienden van Rowan in Londen zagen haar onzekerheid wel. Als Ester haar zus waarschuwt voor haar te grote ego, antwoordt die dat die opmerking haar niet echt pijn doet en dat Ester simpelweg niet weet hoe de wereld in elkaar zit. Rowans overtuigdheid van zichzelf wordt in Londen, New York en Los Angeles steeds extremer en leidt tot waanideeën zoals de overtuiging dat Madonna verliefd op haar is.

Narcisten willen bewonderd worden. Pathologisch narcisme betekent dat de innerlijke onzekerheden, de twijfels aan jezelf, overschreeuwd worden door extravert gedrag, gerichtheid op alleen de ander en de buitenwereld. De narcistische krenking bestaat eruit dat met woede gereageerd wordt als dat zelfbeeld aangetast wordt. Woede op zichzelf en woede op de ander. Die woede gericht op zichzelf zou de eerste zelfmoordpoging van Rowan kunnen verklaren. Maar het lijkt bij haar veel eerder op een onverenigbaarheid van het beeld dat ze van zichzelf heeft én het beeld dat de buitenwereld van haar heeft en waar ze aan moet voldoen om succesvol te blijven. En waar ze, misschien tegen beter weten in, ook in is gaan geloven.

Na haar suïcidepoging belandt ze in een rolstoel. Pas toen werd ze voor Ester een normaal mens die lief kon hebben, geïnteresseerd was in anderen en in de kleine dingen om haar heen. Na twee jaar doet Rowan, in een waan stelt Ester, een geslaagde zelfmoordpoging.

Razend knappe reconstructie
Het leven van Rowan wordt geschetst aan de hand van een aantal portretten. Eerst beelden van een klasje in Schotland waar een meisje, sterk van zichzelf overtuigd, alle aandacht naar zich toetrekt. Daarna drie portretten van succesvolle vrouwen in artistieke milieus in Londen, New York en Los Angeles: vrouwen die met hun zelfcreatie bezig zijn en onmiskenbaar een grote geldingsdrang hebben. Opvallend is dat maar een van de drie bezig is met een onderwerp buiten zichzelf: het organiseren van kunstnetwerken voor outsiders die, net als zijzelf, door het leven aan de kant zijn gezet. De twee anderen zijn alleen bezig met hun eigen afbeelding.

Foto: regisseur Ester Gould

Of er bij Rowan sprake is geweest van een Icarus die zijn zelfbeeld zag smelten in confrontatie met de harde realiteit en toen naar beneden stortte, blijft de vraag. Ester Gould laat maar sporadisch iets over los over psychische aandoeningen bij haar zus. Rowan’s beeld van zichzelf leidt via zelfoverschatting naar grootheidswanen. Gould rept in een of twee zinnen over een manisch-depressieve aandoening van Rowan die al jaren onder psychiatrische behandeling bleek te zijn.

In elk geval heeft Ester Gould een razend knap geconstrueerd beeld van haar zus en hun relatie geschetst aan de hand van levens van andere meer of minder succesvolle jonge vrouwen, die moeten zien te overleven in een wereld waar persoonlijk succes en geluk zogenaamd maakbaar zijn.