Hoe word je van hulpverlener hoopverlener?

7 mei 2017 • Peter Dierinck  KWARTIERMAKEN

Caring hand‘Ik zou graag hoopverlener zijn,’ schrijft de Vlaamse psycholoog en kwartiermaker Peter Dierinck in zijn boek Hoop verlenen dat 16 mei verschijnt. ‘Want hoop – een van de kernelementen van herstel – is wat mensen kracht geeft.’ België en Nederland staan wereldwijd op de tweede en derde plaats wat betreft het aantal psychiatrische bedden; alleen Japan heeft er meer. Maar een psychiatrische afdeling is een zeer kunstmatige omgeving, die ver afstaat van de leefwereld van mensen. In zijn boek pleit Dierinck hartstochtelijk voor meer vermaatschappelijking. Doortje Kal, grondlegger van het kwartiermaken in Nederland, koos een aantal fragmenten uit zijn boek voor deze voorpublicatie.

Veel bochten en wissels
Een zinvol leven uitbouwen is de kern van herstel. Dat kan gebeuren door naar woorden en taal te zoeken, maar bij gebrek hieraan kan het ook door het vinden van een plaats of activiteit die aansluit bij een ondergesneeuwd verlangen. In de meeste gevallen is het een combinatie van de twee.

Een groot deel van wat ik als psycholoog en herstelwerker in het Psychiatrisch Centrum Gent-Sleidinge doe, is werken met deze ideeën van mensen, werken rond deze zoektocht, hen helpen bij het leggen van hun persoonlijke miniatuurspoornet. Bij hen bestaan de oplossingen zelden uit rechte stukken, maar zijn er heel veel bochten en heel veel wissels nodig. Vaak is het werk aan hun spoornet moeilijk en moet ik samen met hen op zoek naar die ene wissel die net past op die plaats in het net. Het is een wissel die standaard niet voorhanden is, maar die vaak moet worden gecreëerd. Het is maatwerk. Het is zoeken naar de wissel waardoor de blokkade wordt opgeheven en de trein weer kan rijden. Het creëren van deze wissel heeft vaak niet alleen te maken met terugkijken op het eigen leven, maar ook met wat ik hier later zal beschrijven als kwartiermaken.

Ondergesneeuwde verlangens
Ik geef een voorbeeld. Na tientallen jaren van opnames durft Paul het aan om weer te praten over zijn verlangen destijds om leraar te worden, getrouwd te zijn, kinderen te hebben. Hij sprak er in het begin van zijn opnames vaak over, na verloop van tijd niet meer. Hulpverleners waren het beu geworden en doordat zij niet meer luisterden, vond hij het zelf ook niet meer belangrijk. Zijn oude verlangen raakte ondergesneeuwd en ook door hemzelf vergeten. Vandaag spreekt hij bijna niet meer. streetartHij beweegt alleen nog maar. Hij lijkt op de vlucht voor dit voorbije leven van hem. Het is één grote mislukking, die als een bliksemschicht telkens weer voorbijflitst. Hij beweegt om niet bewogen te worden en vlucht van de ene instelling naar de andere. Het is een zoektocht naar rust. Hij kan geen aansluiting meer vinden met dit verlangen, dat daardoor ook niet meer bewust mag worden en waardoor het leven geen zin meer heeft. Dit niet-vervulde verlangen laten uitspreken is werken aan herstel. Maar dit spreken jaagt hem angst aan. We zoeken niet naar de wissel via de taal, via het spreken, maar willen een wissel op maat creëren, één die het leven weer zinvol kan maken.

We doen dat via het kwartiermaken: het creëren van gastvrije plaatsen. Voor de patiënt geldt veeleer de uitspraak van Albert Einstein: ‘Men hoeft de wereld niet te begrijpen, men moet alleen zijn plaats erin weten te vinden.’ Door zijn ondergesneeuwde verlangen is Paul in een isolement geraakt, steeds verder weggezakt in psychiatrische behandelingen die de trein deden halthouden. Voor hem lijkt de wissel letterlijk een nieuw en ander land, waar hij wil gaan wonen. Het is een plaats weg van de plek die gekoppeld is aan de mislukking. Door te kwartiermaken proberen we dat nieuwe land voor de nieuwe bewoner ook echt geschikt te doen zijn.

Van patiënt naar eersterangsburger
Een eerste onderdeel van vermaatschappelijking van de zorg is dat we cliënten niet zien als drager van een diagnose, met daaraan gekoppeld hun beperkingen, maar vooral als burgers die recht hebben op een woning, werk en zinvolle vrijetijdsbesteding. Men moet niet eerst een voldoende mate van gezondheid vertonen voor aleer deze zaken ter sprake komen. De tweede beweging die zeer nauw samenhangt met herstel is het kwartiermaken. De burgers op onze afdeling zijn mensen die uitgesloten zijn, die aan de kant staan, en we moeten er als hulpverlener mee zorg voor dragen dat aan die uitsluiting iets wordt gedaan.

Guerilla knitting Ralf FlickrAls de psychiatrie zich als puur positieve wetenschap opstelt en zich in een zuiver biomedisch model beperkt tot het situeren van psychische kwetsbaarheid in de hersenen, dan is er een groot gevaar dat ze voorbijgaat aan de maatschappelijke impact die ze uitoefent. Mensen die in de psychiatrie werken moeten zich niet alleen bekommeren om psychische kwetsbaarheid, maar ook om de manier waarop de maatschappij daarmee omgaat. Het gaat over de mate waarin een maatschappij, wij allen dus, gastvrij is tegenover mensen met psychische kwetsbaarheid. Zoals we patiënten die langdurig lijden onder hun psychische kwetsbaarheid in de eerste plaats weer als burgers bekijken, zo ook is het een aansporing voor burgers om die psychisch kwetsbare mensen weer een plaats onder hen te gunnen, ondanks de spanningen en wrijvingen die dit kan opleveren. Hen blijven isoleren in instellingen zorgt er immers voor dat ze tweederangs burgers blijven. Het kwartiermaken reikt ons manieren aan om een maatschappij toegankelijker te maken voor mensen met psychische kwetsbaarheid. Het gaat er niet meer om dat gedrag van mensen met psychische kwetsbaarheid moet veranderd worden, maar het gaat erom hoe we de omgeving zelf veranderen zodat mensen met een psychische kwetsbaarheid er een plaats in vinden.

Kom lezen
Een zeer mooie manier om aan kwartiermaken te doen is shared reading. Bij ons in Sleidinge ook wel Kom lezen genaamd. In een van de sessies is Nel uit de seniorenafdeling samen met een begeleidster aanwezig. Bij het afsluitende gedicht neemt zij ineens het woord. Ze vertelt heel pakkende en zinnige dingen over het gedicht dat samen werd gelezen. Later, in de teamvergadering, vertelt de begeleidster dat een heel ander beeld van Nel naar voren kwam dan men op de afdeling gewoon was. Uiteindelijk leidt deze gebeurtenis ertoe dat haar overplaatsing naar een afdeling voor dementie wordt afgeblazen. De observaties op de afdeling hadden voor onderschatting van haar mogelijkheden gezorgd. De voorleessessie was iets geweest wat Nel heel erg had aangesproken.

Kwartiermaken tussen patiënt en buurt
Vanuit onze instelling houden we een oogje in het zeil nadat patiënten zelfstandig zijn gaan wonen. Zo willen we voorkomen dat onwennigheden in de relatie met buren uit de hand lopen. Walter heeft een fles whisky in de hand, een helm op zijn hoofd en maakt geluiden van een startende brommer terwijl hij vrolijk tussen de moestuintjes van de buren loopt. Hij geeft al langer aan dat hij een auto of een motor zou willen om dan overal naartoe te rijden. De door hem opgesomde bestemmingen wisselen elkaar in ijltempo af. Het lijkt er niet echt toe te doen als hij maar in beweging kan zijn.

kwartiermakenMijn collega Els krijgt een telefoontje van Walters buurvrouw Laura. Ze gaat onmiddellijk langs. Walter geeft de whiskyfles aan haar af en dan spreekt Els met de vrij talrijk aanwezige buurtbewoners. Diagnoses spelen geen rol. We geloven in de motivatie van onze cliënten en bieden ondersteuning bij hindernissen. Overleg met de buurt kan een van die manieren zijn om mensen die door anderen worden opgegeven en vastgehouden op afdelingen, weer op weg te helpen. De vraag van de buurtbewoners van Walter blijkt vooral te zijn hoe veilig het is voor hen om Walter aan te spreken als hij iets doet zoals hierboven beschreven staat. Walter wordt erbij gehaald. We zeggen hem vriendelijk dat dit gedrag niet kan en tonen op die manier aan de buurtbewoners dat ze Walter kunnen aanspreken zoals ze elke andere buurtbewoner zouden aanspreken die iets doet wat ze niet graag hebben. Walter luistert en geeft Laura en de anderen gelijk.

Walter beseft dat we er alles aan willen doen om zijn droom – een normaal leven – mogelijk te maken. Dit zorgt ervoor dat zijn ongeduld vermindert en dat hij niet meer agressief wordt als we hem feedback geven op wat kan en niet kan. Hierdoor blijven de opnames op de gesloten afdeling achterwege. Kortom, Walter heeft weer hoop en dat zorgt voor meer en betere communicatie tussen ons en hem en de buurt waar hij woont. En wat betreft het verlangen naar snelheid en bewegen bij Walter: in ons proces rond een betere maar ook veilige integratie vonden we een buurtbewoner bereid om Walter achter op de motor mee te nemen. Deze buurman wordt ons allereerste motor-maatje.

Meer gelijkwaardigheid
Op een ander moment ben ik uitgenodigd door een politieke partij om te vertellen over het buurtproject rond onze psychiatrische instelling. Chris die bij ons was opgenomen en recent zelfstandig is gaan wonen, gaat met mij mee. In een workshop vertel ik over kwartiermaken en hij vertelt over zijn leven, de vele Peter Dierinck2tegenslagen die hij heeft gekend en dat hij nu voor het eerst weer wat hoop heeft dat het goed kan komen in zijn leven. Hij vertelt ook over zijn zoektocht naar werk. Een bezoeker van onze workshop biedt hem aan het eind van de bijeenkomst een baan aan in een gemeenteproject. Het is goed om te ervaren hoe de theorie van het kwartiermaken tegelijkertijd praktijk kan zijn als je de mensen met psychische kwetsbaarheid op een gelijkwaardige manier laat participeren aan deze uiteenzettingen.

Peter Dierinck

Zo ook is de publicatie van dit boek iets waar ik met patiënten en collega’s van mijn afdeling naartoe heb geleefd. Een aantal van hen vond het een voorrecht om in dit boek te staan, omdat ze zich hierdoor gehoord voelden. Anderen hoopten door hun medewerking aan dit boek meer gelijkwaardigheid voor patiënten binnen te brengen in de hulpverlening. Ik hoop samen met hen dat dit boek een stap is naar meer participatie en gelijkwaardigheid, naar meer aanvaarding en inclusie. Waar de volgende stap in dit proces ons heen zal leiden, is voorlopig onbekend. Het is een onzekerheid die niet verlammend werkt, maar veeleer stimuleert tot hoopvol uitkijken.

cover Hoop verlenenPeter Dierinck, Hoop verlenen. Pleidooi voor meer vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg. Witsand uitgevers, 2017, € 19,90.
Het boek is in de boekhandel of hier te bestellen.

Op 16 mei is de boekpresentatie tijdens een studiedag in Gent, die al volgeboekt is.

Afbeeldingen: het kunstwerk bovenaan heet ‘The caring hand’, het staat in het Zwitserse Glarus en is gemaakt door Eva Oertli en Beat Huber. De foto van het 'guerrilla breien' is gemaakt door Ralf / Flickr.