Kwetsbaar voor één enkel verhaal

5 juli 2017 • Johan Van de Putte • GASTBLOG

Een mens, als een glas water: een druppel psychose kleurt alles psychotisch. De verhalen die in psychiatrie en ggz circuleren over cliënten hebben een grote invloed op de manier waarop hulpverleners naar hun cliënten kijken, hoe ze naar hen luisteren en op hen reageren. Narratief therapeut Johan Van de Putte is zich bewust van de kracht van verhalen. Een lezing van de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Adichie inspireerde hem om deze verhalen en de impact die ze in de praktijk hebben te onderzoeken.

Verhalen van armoede
In haar lezing over het gevaar van één enkel verhaal, vertelt Chimamanda Adichie over Fide. Fide was hun huishoudelijke hulp en haar mamma had haar verteld dat Fides familie heel arm was. Wanneer Adichie haar eten niet netjes opat, zei haar moeder wel eens: ‘Alles opeten! Weet je soms niet dat er mensen zijn die niets hebben, zoals Fide’s familie!?’

Adichie voelde een enorm medelijden met Fide’s familie. Toen ze die dan een keer bezochten, zag zij een prachtige mand die Fide’s broer gemaakt had. Ze schrok. Het was nooit bij haar opgekomen dat iemand in die arme familie zoiets zou kunnen maken. Het armoede-verhaal had haar verhinderd om hen anders te zien dan arm.

Jaren later gaat ze in de VS studeren. Haar Amerikaanse kamergenote is geshockeerd wanneer ze ontdekt dat deze Afrikaanse vrouw uitstekend Engels spreekt, fan is van Mariah Carey en in staat is om een fornuis te bedienen. Zij was – als Amerikaanse – haar leven lang blootgesteld geweest aan versies van steeds hetzelfde verhaal over Afrika. Plaatjes, vertelsels, feitjes over mooie landschappen en dieren, maar ook over armoede, wreedheid en onontwikkeldheid. Het Afrika-als-catastrofe-verhaal. Steeds opnieuw. Het gevolg was dat zij medelijden had en zich niet kon voorstellen dat Afrikaanse mensen wel eens een beetje zoals zij konden zijn.

Weer een paar jaar later komt Adichie er tijdens een reis door Mexico– tot haar schaamte – achter wat haar jaren in de VS gedaan hebben met haar kijk op ’de Mexicanen’. De media in de VS presenteren Mexicanen keer op keer als immigranten die het land binnenglippen en profiteren van de gezondheidsvoorzieningen.

Macht en waardigheid
Adichie geeft vele voorbeelden van de impact die het op alle partijen heeft wanneer steeds hetzelfde verhaal circuleert.

“Zo creëer je dus één enkel verhaal: je stelt mensen voor als één ding, als slechts één ding, steeds opnieuw, en dat worden ze dan ook.”

Blootgesteld aan één enkel verhaal over mensen, worden we beperkt in wat we nog kunnen voelen voor iemand. Het heeft impact op de waardigheid die iemand aankleeft, op onze ervaring van medemenselijkheid, ons vermogen om ons te verbinden met elkaar.

“Het gevolg van slechts één verhaal is dit: Het berooft mensen van waardigheid. Het maakt de erkenning van onze gelijke menselijkheid moeilijk. Het benadrukt eerder hoe we anders zijn dan wat we gemeen hebben.”

En macht speelt daarbij een grote rol:

“Hoe ze worden verteld, wie ze vertelt, wanneer ze verteld worden, hoeveel verhalen verteld worden, dit alles is afhankelijk van macht. Macht is niet enkel de mogelijkheid om het verhaal van een andere persoon te vertellen, maar om dit tot hét verhaal over die persoon te maken.”

‘Het’ verhaal. Hoe de dingen in elkaar zitten. De waarheid.

De verhaal-kwetsbaarheid van hulpverleners
Adichie wijst erop hoe beïnvloedbaar en kwetsbaar we zijn wanneer we blootgesteld worden aan een verhaal, vooral als kind.
Vooral als kind? Ben ik, psycholoog van 53 jaar, minder beïnvloedbaar en kwetsbaar wanneer ik blootgesteld word aan een verhaal? Zijn wij, psychosociale hulpverleners niet beïnvloedbaar en kwetsbaar wanneer we blootgesteld worden aan verhalen over de mensen die een cliënt- of patiënt-positie innemen?

‘Paul is een psychotische man…’ Hoeveel procent van Paul lijkt door dat zinnetje ‘psychotisch’? Een mens, als een glas water; een druppel psychose kleurt het hele glas psychotisch.

Als hulpverleners zijn wij behoorlijk beïnvloedbaar en kwetsbaar voor de verhalen over psychosen waar we aan zijn blootgesteld. Niet de stripverhalen waar iemand opduikt met een hoed van Napoleon op. Daar glimlachen we om. Maar verhalen met woorden als ‘hersenen’, ’neurotransmitters’, ‘chronisch’, ‘functiebeperkingen’, ‘cognitieve’, ‘psycho-educatie’, ‘onderzoek’ die pretenderen geen verhaal meer te zijn. Ze pretenderen de waarheid te vertolken en willen het enige verhaal zijn.

“Het gevolg van slechts één verhaal is dit: Het berooft mensen van waardigheid. Het maakt de erkenning van onze gelijke menselijkheid moeilijk. Het benadrukt hoe we anders zijn eerder dan wat we gemeen hebben.”

Als we horen dat Paul een psychotische man is, kan zo’n verhaal zonder dat we er erg in hebben grote impact hebben op ons beeld van Paul, hoe verschillend we hem ervaren van onszelf, welke gesprekken we (niet) met hem aangaan, waar we (niet) nieuwsgierig naar zijn, wat we voor hem kunnen voelen en wat we ons (niet) kunnen verbeelden over zijn mogelijkheden.

Wij zijn kwetsbaar voor deze verhalen en we verkeren tegenover Paul in een relatief machtige positie. Als we een expert-positie innemen hebben we de mogelijkheid dit verhaal tot hét verhaal over Paul te maken. Zo vergroot onze kwetsbaarheid voor één-enkel-verhaal zijn kwetsbaarheid. Zo dreigt hij beroofd te worden van zijn waardigheid.

Stoornissen, diagnoses, behandeling
Als psychosociale hulpverleners ijveren we er voor dat het belang van onze bijdrage gezien wordt. Eén manier om dat te doen, is: paralellen trekken tussen ons werk en dat van artsen. Daarom noemen we sommige van onze verhalen ook ‘diagnoses.’ En wat we doen en proberen, noemen we ‘behandeling’ of ‘therapie’.

Artsen danken hun bestaansrecht en erkenning aan het bestaan van ziektes en symptomen en syndromen en lijfelijke beschadigingen. Wij doen aan psychosociale ziektes, stoornissen, symptomen, syndromen, beschadigingen, functiebeperkingen.

Het verhaal van dokters heeft een gezag dat het verhaal van de leek niet heeft. Dat gezag wordt deels waargemaakt door het gebruik van een taal die afwijkt van de spreektaal. Medische verslagen vertonen niet zelden een grote dichtheid aan jargontaal. Brieven worden geschreven over de betrokken persoon, en worden verstuurd naar de collega-arts.

Ook psychosociale hulpverleners doen dit. Het is een van de manieren om onze professionele identiteit waar te maken. Maar deze schrijftraditie stoelt op verhalen-die-het-enige-verhaal-pretenderen-te-zijn. En deze geschriften komt terecht in een verzameling met hoog gezag, genaamd: ‘dossier’. Geschreven voor en door mensen die een machtspositie innemen ten opzichte van de mensen over wie de geschriften gaan en die kwetsbaar zijn voor dat éne enkele verhaal.

Confirmation bias
Dat enkele verhaal heeft de neiging zichzelf steeds te versterken. Dat wordt confirmation bias genoemd. Hoe vaak hoor ik niet: ‘Is dit niet typisch voor mensen met X?’ ‘Dit’ is dan iets dat de cliënt ervaren heeft of gedaan heeft en X is dan een van die woorden waar wij hulpverleners zo kwetsbaar voor zijn: één-enkel-verhaal-met-pretentie-van-waarheid-en-professionaliteit-woorden.

Die confirmation bias zorgt voor de productie van steeds meer versies-van-hetzelfde-verhaal. Zo werken we mee aan de creatie en bevestiging van stereotypes:

“Eén verhaal creëert stereotypen, en het probleem met stereotypen is niet dat ze onwaar zijn, maar dat ze onvolledig zijn. Ze maken dat één verhaal het enige verhaal wordt.”

We zijn kwetsbaar voor de verhalen die circuleren in de professionele cultuur. Verhalen met een pretentie van wetenschappelijkheid en autoriteit. Niet voor verhalen als: “Paul heeft 25 jaar gewerkt in een garage.” Of: “Paul is dol op zijn zoon Juul en zijn dochter Mare.” Als iemand zo voorgesteld wordt, dan is het makkelijker om nieuwsgierig te zijn naar een waaier van dingen, om de meest diverse gesprekken aan te gaan, Paul te blijven ervaren als een mens zoals we dat zelf zijn en te beseffen dat er veel is dat we niet weten van Paul.

We horen: “Ella is chronisch depressief…” Oeps. Onze kwetsbaarheid wordt geraakt. Een glas Ella, vol chronische depressie en verhalen uit de professionele cultuur met ingrediënten als ‘stemmingsstoornis’, ‘neurotransmitters’, ‘chronisch’ en ‘therapieresistent’…

Bescherming
Kunnen wij ons beschermen tegen het gevaar van het enkele verhaal? Tegen het risico dat we bijdragen tot waardigheidsafbraak? Tegen onze kwetsbaarheid voor verhalen met als thema ‘diagnose’ en tegen jargon-met-pretenties? Dit is wat Adichie zegt:

“Ik heb altijd het gevoel gehad dat het onmogelijk is om een goed contact te krijgen met een plaats of een persoon zonder je in te laten met alle verhalen van die plaats en die persoon.
Verhalen zijn belangrijk.
Dat er veel verhalen zijn, is belangrijk.
Verhalen zijn gebruikt om mensen te beroven en te belasteren, maar verhalen kunnen ook worden gebruikt om te empoweren en te humaniseren.
Verhalen kunnen de waardigheid van een volk breken, maar verhalen kunnen die gebroken waardigheid ook herstellen.
Al deze verhalen maken me tot wie ik ben. Als je enkel deze negatieve verhalen benadrukt, vlak je mijn ervaring af en zie je de vele andere verhalen over het hoofd die me gevormd hebben.”

Dus hoe kunnen we met mensen – in de cliënt-positie én in de collega-positie – spreken zodat een diversiteit aan verhalen kan ontstaan en circuleren? Hoe kunnen we het onderscheid tussen probleem en persoon respecteren? En hoe kunnen we stokken in de wielen steken van de invloed van pretentieuze woorden en taal?

Wat gaan we vragen aan Paul? En aan de partner van Paul? Hoe kunnen we Paul aan elkaar voorstellen? Wat gaan we schrijven? Hoe? Aan wie? Hoe kunnen we schrijven zodat de lezers niet verstrikt geraken in slechts-één-verhaal?

Ik vind dit belangrijke vragen. En ik ben nieuwsgierig naar jouw ideeën.

Deze tekst is een licht ingekorte versie van ‘De kwetsbaarheid van hulpverleners voor één enkel verhaal’. De oorspronkelijke versie vindt u, naast andere lezenswaardige verhalen, hier.

Daar kunt u ook de koevoet-oefening, bedoeld om hulpverleners die vastzitten in een negatief verhaal over een cliënt te bevrijden, bestellen.

De lezing van Chimamanda Adichie is hier te beluisteren.