Stress als kernbegrip

12 augustus 2017 • Jan Verhaegh • STRESS

groentouwgezicht Het ziet ernaar uit dat het begrip stress in de toekomst een kernbegrip wordt in de gezondheidszorg. Zo het dat niet al is. Want veel en langdurende stress maakt ziek. Dit bleek tijdens het symposium dat Sympopna in april organiseerde rond het boek Stressbeeld van Christina van der Feltz-Cornelis. Bij het ervaren en het kunnen hanteren van stress spelen zowel het individu als de omgeving een grote rol. Daarmee is het niet alleen een persoonlijke maar ook een sociale én maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Lichaam, geest en onverklaarbare klachten
In de westerse cultuur werden lichaam en geest lange tijd als twee verschillende onderdelen van een mens beschouwd die je los van elkaar kunt bestuderen en behandelen. De ziel was iets wat door God gegeven werd en het lichaam iets van de natuur. De ziel had een eeuwig leven en het lichaam ging dood. Alhoewel er nog slechts een kleine minderheid van mensen is die dit echt gelooft, wordt nog steeds niet echt goed begrepen hoe lichaam en geest samenhangen en op welke manier zij invloed op elkaar uitoefenen. Dit is de reden waarom er zowel een lichamelijke gezondheidszorg als een geestelijke gezondheidszorg bestaat.

De klachten waarmee mensen aankloppen bij de lichamelijke gezondheidszorg bestaan voor ongeveer dertig procent uit ‘somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten' (SOLK). De oorzaak van deze klachten zou in de werking van onbewuste psychologische processen moeten worden gezocht. Het onderzoeken van de verhouding tussen lichaam en geest is daarom erg belangrijk. De verwachting is dat dit onderzoek binnen niet al te lange tijd zal leiden tot een paradigmawisseling.

hekwerk Filosofen die zich bezighouden met gezondheid, gaan er steeds meer van uit dat een mens een geheel is van lichaam en geest dat zich verhoudt tot de sociale context waarmee het onlosmakelijk verbonden is. Het ego staat niet alleen in relatie tot eigen driften en geweten (in het Engels ‘embodied’) maar is ingebed oftewel ‘embedded’ in een psychodynamische en sociale geschiedenis en dito toekomst. Deze onderdelen staan met elkaar in relatie en zijn voortdurend met elkaar ‘in gesprek’. In filosofische termen verhouden zij zich dialectisch tot elkaar.

Stress vormt een centraal gegeven in deze verhouding. Het doorzien van deze rol is dan ook onmisbaar om het functioneren van een mens in al zijn onderdelen te kunnen begrijpen.

Veelheid aan publicaties
De medische wereld heeft dermate veel oog voor de rol van stress dat er de laatste jaren internationaal zo’n 10.000 publicaties per jaar over verschijnen.

Tijdens het symposium gaf professor Christina van der Feltz-Cornelis een samenvatting van haar boek Stressbeeld waarin zij een helder overzicht geeft van de belangrijkste wetenswaardigheden over stress op zowel theoretisch als praktisch gebied.

Van der Feltz-Cornelis is als hoogleraar Sociale Psychiatrie verbonden aan de Universiteit van Tilburg en tevens werkzaam als inhoudelijk leidinggevend psychiater van het Topklinisch Centrum voor Lichaam, Geest en Gezondheid van GGz Breburg. Ze is gespecialiseerd in lichamelijke en psychische aandoeningen die te maken hebben met de relatie tussen lichaam en geest, in geestelijke en lichamelijke gezondheidszorg.

Haar boek Stressbeeld schreef zij bewust in een taal die ook voor leken toegankelijk is zodat zij het kunnen gebruiken om inzicht te krijgen in eigen klachten en wat daaraan gedaan kan worden. En hoe je door een gezonde leefstijl de ontwikkeling van stressklachten kunt voorkomen.

Individu en omgeving
Stress kan worden opgevat als een belasting die ontstaat doordat een impuls of gebeurtenis – de ‘stressor’ – het noodzakelijk maakt dat iemand zich aanpast aan een nieuwe situatie. Deze adaptatie leidt tot een nieuw evenwicht oftewel een nieuwe homeostase. Dit begrip is afgeleid van de Griekse woorden ‘homoios’ (hetzelfde) en ‘stasis’ (toestand). Het is geen passieve toestand maar een actief evenwicht binnen het individu als ook tussen het individu en de buitenwereld. Het proces dat tot homeostase leidt, heeft een lichamelijke, een psychologische én sociale kant. Deze dienen in hun dialectische verhouding begrepen te worden.

Wanneer een mens zich heeft aangepast aan een stressor en weer in evenwicht is, zullen zowel lichaam en geest zich weer ontspannen. Als er geen evenwicht ontstaat kan dit leiden tot grote problemen op zowel geestelijk als lichamelijk vlak. Geestelijke klachten zijn stoornissen als burn out, depressie en angstklachten. Op lichamelijk vlak kunnen klachten ontstaan als hoge bloeddruk, beroertes, hart- en vaatziektes en auto-immuunziektes zoals reumatoïde artritis. Maar ook de eerder genoemde SOLK oftewel de somatisch onverklaarbare klachten.

Opvoeding spreekt mee
Een grote rol in het kunnen hanteren van stress speelt of je dit in je jeugd hebt geleerd of niet. Mensen die in hun jeugd te maken kregen met verwaarlozing, mishandeling, misbruik of een verbod op het hebben van gevoelens, hebben het daarbij moeilijker. Want zij kregen te maken met onveilige hechtingspatronen en hebben vaak geen goede emotieregulatie waardoor het aangaan van sociale relaties is verstoord. Deze mensen hebben daardoor meer moeite om stress te hanteren op een manier die leidt tot een levensvatbare homeostase. Zij hebben een geringe veerkracht. Een goed sociaal netwerk en goed zingevingssysteem blijken de veerkracht ook te vergroten. Voor mensen met weinig veerkracht kan iets ‘kleins’ onder slechte omstandigheden een groot trauma worden. Terwijl bij mensen die beter bedeeld zijn met veerkracht, iets heel ‘dramatisch’ onder goede omstandigheden kan leiden tot groei.

Ontstekingsmodel
Hoogleraar Van der Feltz wijst erop dat er bij langdurende stressvolle omstandigheden via een lange en complexe kettingreactie in de hersenen, organen en het centrale zenuwstelsel uiteindelijk zelfs een soort ontstekingsreacties in het lichaam ontstaan. Deze beïnvloeden de bloeddruk, de spijsvertering en het immuunsysteem. Wanneer deze toestand lang aanhoudt word je ziek. Want het gaat dan fysiologisch gezien om een doorgaand proces dat niet kan worden stopgezet. Er is dan sprake van verhoogde activiteit van het immuunsysteem, de zogenaamde ‘low grade inflammation’ oftewel de ‘laaggradige ontsteking’. Deze kan vervolgens weer overgaan in een hooggradige ontsteking. En dan ben je nog verder van huis.

roodgroenlicht2 o Het goede nieuws is dat aspirine inzetbaar is als middel tegen de ontstekingsreacties die het gevolg zijn van stress. Van der Feltz voorspelt dan ook dat het gebruik daarvan een hoge vlucht gaat nemen. Maar ze waarschuwt ook voor ernstige bijwerkingen van aspirine en stelt daarom dat het gebruik hiervan in overleg met een dokter moet plaatsvinden.

Dit ontstekingsmodel is de kern van het verklaringsmodel waarbinnen stress leidt tot alle mogelijke ziektes. Ook kanker wordt tot die ziektes gerekend. En natuurlijk ook allerlei psychologische en psychiatrische klachten.

Tot slot
En zo is Van der Feltz' publicatie Het stressbeeld met de vele praktische en concrete wetenswaardigheden zeer aanbevelingswaardig als je meer over stress in relatie tot gezondheid wilt weten.

Na de presentatie van Van der Feltz namen een aantal vakspecialisten de aanwezigen mee in een aantal boeiende presentaties. Zo sprak Arno van Dam over cognitief functioneren in relatie tot stress, Lineke Tak over pathogenese en Willem J. Kop over hart- en vaatziekten en stress. Deze en andere gedetailleerde presentaties staan op de website van Sympopna. Op dezelfde website staan ook alle presentaties van andere symposia door hen georganiseerd.

Zie hier voor informatie over Het stressbeeld