Het lichaam als sleutel

12 september 2017 • Julie Boonekamp • THERAPIE

girl 2628709 640In de psychotherapeutische praktijk speelt het lichaam vaak nog steeds een onderbelichte rol, en dat terwijl daarin een schat aan informatie over de problemen van cliënten en hun mogelijkheden tot herstel ligt opgeslagen. Sensorimotor Psychotherapie. Interventies voor traumaverwerking en het herstel van gehechtheid is een boek dat toegang tot die kennis biedt, inzicht geeft in hoe ervaringen en processen uit het verleden via het lichaam tot uitdrukking komen en hoe wij met die kennis kunnen werken aan herstel en tot een rijker en bevredigender leven kunnen komen.

Werkboek voor therapeut en cliënt
Sensorimotor Psychotherapie is een psycho-educatief en ervaringsgericht werkboek waar cliënt en therapeut samen mee kunnen werken. In de inleiding licht de hoofdauteur, Pat Ogden, deze keuze toe: naar haar overtuiging is de relatie tussen cliënt en therapeut het belangrijkste element in de klinische praktijk. Onze hersenen en lichamen ontwikkelen zich in relationele context. Daardoor kunnen verstoringen effectief aangepakt worden binnen de relatie tussen therapeut en cliënt als de therapeut daarbij een veilige omgeving kan bieden. De oefeningen aan het eind van de hoofstukken zijn dus niet bedoeld om als cliënt alleen uit te voeren. Het boek beoogt geen complete uiteenzetting te geven van het hele spectrum van wat sensorimotor therapie (smt) te bieden heeft, maar legt vooral de grondbeginselen ervan uit. Vanuit mijn eigen ervaring met lichaamstherapie en mijn opleiding integratieve psychotherapie denk ik dat dit boek op fundamenteel niveau een redelijk compleet beeld van smt schetst.

dance bij julie zwDe duidelijke structuur van het boek ondersteunt en verheldert de inhoud. Het eerste deel biedt achtergrondinformatie voor de volgende inhoudelijke hoofdstukken en werkbladen. Vanaf deel twee bestaan de hoofdstukken uit een deel voor therapeuten, een deel voor cliënten en werkbladen met oefeningen voor de cliënt. De opbouw van het boek en de hoofdstukken zelf zijn gericht op een zo veilig mogelijke introductie voor de cliënt van de problematiek. Eerst wordt naar hulpbronnen gekeken zodat de cliënt wat steviger in zijn schoenen staat voordat pijnlijke herinneringen worden aangegaan om ze te kunnen integreren. Als dat proces succesvol doorlopen is, ontstaat er ruimte om nieuwe, positieve manieren van omgaan met innerlijke processen uit het verleden en in het heden verder uit te werken. Ook de opbouw van de werkbladen is gericht op een rustige en veilige introductie van de stof door bijvoorbeeld te beginnen met een oefening gericht op het herkennen van lichaamssignalen bij anderen en daarna pas bij de cliënt zelf. Verder worden veel verhelderende praktijkvoorbeelden gegeven.

Respectvolle aandacht
Bij aanvang van het boek zal de lezer zich wellicht afvragen of een werkboek voor zowel cliënt als therapeut wel mogelijk is. Zouden cliënten zich niet ongemakkelijk voelen als zij de delen voor therapeuten kunnen lezen waarin beschreven staat hoe de stof het beste aangeboden kan worden aan cliënten en tegen welke problemen zowel cliënten als therapeuten kunnen aanlopen? Deze bedenkingen blijken echter al snel ongegrond. Opvallend aan de toon is door het hele boek heen de respectvolle, niet-veroordelende wijze waarop zowel therapeut als cliënt wordt aangesproken. Kenmerkend daarbij is ook de aandacht en zorgvuldigheid waarmee de auteurs eventuele angst, afweer, schuld en schaamte bij cliënten ter sprake brengen en aangeven hoe de therapeut daar het beste mee om kan gaan opdat de cliënt zich niet veroordeeld voelt.

Tijdens mijn eigen therapie en ook gedurende mijn opleiding heb ik telkens weer ervaren hoe belangrijk het is om problemen daar aan te pakken waar ze ontstaan. Soms kunnen we negatieve patronen veranderen door naar onze gedachten te kijken, maar altijd is er daarbij ook een lichamelijke component. Juist bij trauma en bij problemen die aan gehechtheid zijn gerelateerd ligt de basis van het probleem en daarmee ook de sleutel tot verandering opgeslagen in ervaringen en processen die zich in het lichaam hebben vastgezet en waar we ons vaak niet bewust van zijn.

Ervaringen opgeslagen in het lichaam
Een van de belangrijkste principes waarmee smt werkt en waarop de inhoud van het boek gebaseerd is, is het aandachtig bewustzijn van de innerlijke ervaring. Daardoor wordt je je bewust van negatieve patronen die kunnen ontstaan als gevolg van hechtingsproblematiek en/of trauma. In de vroege kindertijd ontwikkelen zich relationele patronen nog voordat we met woorden iets duidelijk kunnen maken. We gebruiken dan vooral ons eigen lichaam en dat van anderen om onszelf te reguleren en oriënteren. Als we volwassen zijn kunnen die patronen nog steeds van grote invloed zijn op onze relaties met anderen, zonder dat we daar met onze cognitieve vermogens precies de vinger op kunnen leggen.

Trauma kan ontstaan wanneer een persoon een als levensbedreigend ervaren gebeurtenis niet heeft kunnen integreren. Bij gevaar treden onze dierlijke overlevingsmechanismen in werking waarbij de noodzaak tot directe actie: vechten, vluchten, bevriezen, zich dood houden of om hulp roepen, ervoor zorgt dat we instinctief handelen nog voordat we ons ook maar bewust zijn van de emoties en cognities die daar, soms maar een fractie later, aan gekoppeld worden. Ook deze overlevingsmechanismen werken op lichaamsniveau vaak nog jaren door zonder dat we ons bewust zijn van hun invloed op onze huidige levens.

Bouwstenen
Binnen smt worden vijf bouwstenen onderscheiden die gezamenlijk de innerlijke ervaring van een mens uitmaken: gedachten, emoties, vijfzintuiglijke waarnemingen, bewegingen en lichaamssensaties. Een groot gedeelte van het boek gaat over bewustwording van die verschillende bouwstenen en de patronen van samenwerkingsverbanden die ze vaak zijn gaan vormen. Door met die bouwstenen te werken, ze te ontkoppelen, te focussen op een bepaalde bouwsteen of een bouwsteen langzaam te veranderen, verandert je innerlijke ervaring. Zo kun je meer controle over je eigen leven gaan ervaren en worden je mogelijkheden om om te gaan met wat je in het leven tegenkomt groter.

people 2604167 640Ogden geeft aan dat traditioneel opgeleide therapeuten de grondbeginselen en technieken in het boek zonder problemen zullen kunnen toepassen in hun klinische praktijk. Hoewel de stof en de oefeningen inderdaad zeer waardevol en praktisch toepasbaar zijn voor alle therapeuten, heb ik enige twijfels of traditioneel opgeleide therapeuten zonder ervaring met lichaamstherapie de cliënt hierin op alle onderdelen voldoende ondersteuning en begeleiding kunnen bieden. Hoewel een ervaren therapeut zich bewust zal zijn van de complexe samenwerking tussen lichaam en geest, behoort het gedetailleerd kunnen inzoomen op de eigen vijfzintuiglijke waarnemingen, bewegingen en lichaamssensaties, daar betekenis aan geven en die processen ook kunnen herkennen bij cliënten niet per definitie tot de competentie van alle therapeuten. En die competentie is met name belangrijk voor het werk met cliënten die veel angst hebben voor wat er zich in hun lichaam aandient. Voor hen is het soms extra moeilijk om zich bewust te worden van lichamelijke sensaties en dan is het belangrijk dat de therapeut uit eigen ervaring weet hoe klein maar betekenisvol sommige sensaties kunnen zijn zodat zij daar bij deze cliënten extra aandacht aan kan geven. Om een veilige omgeving te kunnen bieden is het tevens belangrijk dat een therapeut bij zichzelf en bij cliënten kan opmerken waar de grenzen liggen in wat iemand aan lichamelijke prikkels nog net wel en net niet aankan. Daar is naast eigen ervaring ook een bepaalde sensitiviteit voor nodig waarover niet elke therapeut automatisch zal beschikken.

Sensorimotor Psychotherapie. Interventies voor traumaverwerking en het herstel van gehechtheid is een zeer inzichtgevend, praktisch boek waaruit veel respect blijkt voor cliënt, therapeut en de therapeutische relatie. Ik ben niet bekend met de laatste inzichten op het gebied van – somatische –psychotherapie en neurobiologie, maar de interne logica van de theorie van smt, de grote mate van inzichtelijkheid van de grondbeginselen en mijn eigen ervaringen maken dat ik overtuigd ben van het belang van smt voor de klinische praktijk. Daarnaast biedt het boek een goede inleiding voor alle mensen die hun eigen ervaringen willen onderzoeken en nieuwsgierig zijn naar de kennis en mogelijkheden die het lichaam daarin te bieden heeft.

Pat Ogden en Janina Fisher, Sensorimotor Psychotherapie. Interventies voor traumaverwerking en het herstel van gehechtheid. Uitgeverij Mens! 2017, 880 blz. € 65,-
Op 26 september organiseert Uitgeverij Mens een congres waar Pat Ogden en Janina Fisher zullen spreken. Zie hier