Worstelen met leven en dood
20 september 2017 • Henk Maurits • FILMRECENSIE
Op het Nederlands Filmfestival in Utrecht gingen twee opvallende korte documentaires in première, waarin jongeren met psychische problemen worstelen met leven en dood. In de film A*sy*lum blijkt hoofdpersoon David even bang te zijn voor de dood als voor het leven zelf. Het liefst zou hij er een eind aan maken, maar hij durft nog niet. En in Een onvergetelijk afscheid (op 12 oktober in het Dolhuys te zien, zie hier) kijken mensen vertwijfeld terug op de geslaagde zelfdoding van een geliefde, terwijl een moeder wanhopig worstelt met de suïcideplannen van haar dochter. Een onvergetelijk afscheid is inmiddels bekroond met de VPRO Documentaire Prijs 2017 en A*sy*lum heeft een nominatie voor een Gouden Kalf als beste korte documentaire.
Vervreemdende cameravoering
In het leven van David (29) wordt de wereld in het begin letterlijk op zijn kop gezet. Een nogal gekunsteld begin van de film, evenals de niet echt de lading dekkende titel A*sy*lum. Maar gaandeweg wen je aan de bewust vervreemdende cameravoering en muziek. Het beeld ontwikkelt zich van een jonge volwassene die stemmen hoort en de weg is kwijtgeraakt, en die zo niet verder wil.
In ondertitels lezen wij Davids gedachten over zinloosheid, nutteloosheid en betekenisloosheid, terwijl de camera door een witte, kale gang rijdt van de instelling waar David is opgenomen. Een kafkaëske openingsscène waarin de radeloosheid van de hoofdpersoon in beelden en teksten wordt uitgedrukt. Dan komt hij zelf in beeld, vertellend over een stem (‘een entiteit’, een ‘boze geest’) in zijn hoofd die zegt dat hij iemand moet vermoorden, of uit het raam moet springen om dan eeuwig in de hel te branden. Angstdromen vol geweld worden in zijn wereld afgewisseld met mooie visioenen waarin God verschijnt.
Open einde
Uit de gesprekken met zijn, buiten beeld gehouden, hulpverlener maak je op dat hij wil stoppen met zijn medicijnen. De camera volgt hem in korte close-ups bij de dagelijkse rituelen in de instelling, of wanneer hij op bed zijn gedachten de vrije loop laat. In een ander gesprek met zijn hulpverlener komen Davids zelfmoordpogingen ter sprake, waarbij het een klein wonder is dat hij een sprong uit het raam en een elektrocutiepoging heeft overleefd. Rust vindt hij alleen nog bij bomen, zoals blijkt uit een nogal geforceerde scène waarin hij een boom knuffelt.
Op een gegeven moment stopt hij met zijn medicatie, wat voelt als een ‘meltdown’: het leven is betekenisloos voor hem geworden. Hij denkt zowel aan euthanasie als aan een nieuwe plek buiten de instelling, maar hoe of wat blijft verder in het ongewisse. Als er al iets van een behandelplan is voor David, dan is onduidelijk waar dit op aanstuurt. Wel wordt aan het einde van de film letterlijk de stap naar buiten gemaakt, maar het is een open einde, waarin niet helder wordt hoe de toekomst voor David er verder uitziet. Somber, dat is zeker.
Onvergetelijk afscheid
De titel van de bekroonde film Een onvergetelijk afscheid slaat op de verrassende zelfdoding van de beste vriendin van filmmaker Cláudio de Oliveira Marques. Op oudejaarsavond maakte ze onaangekondigd een eind aan haar leven door van een balkon te springen. Suggestief in beeld gebracht door een camera die eerst van bovenaf een mistig beeld oproept van een stad. Dan beweegt de camera langzaam naar de rand van een balkon – waar een trapje staat – en zwenkt dan de diepte in naar een parkeerplaats met auto’s. Een shot waar je op zich al hoogtevrees van kunt krijgen.
Maar de filmmaker, die met zijn film afstudeerde aan de Nederlandse Filmacademie, is meer geïnteresseerd in het waarom dan in de daad zelf. Voor hem was de doodswens van zijn vriendin een complete verrassing, zoals hij in een inner-voice laat weten. Hij begrijpt het niet en vindt het ook niet ‘eerlijk’ dat zijn vriendin haar diepste gevoelens (van ellende) voor hem verborgen heeft gehouden. Vanuit zijn eigen reflectie gaat hij op zoek naar antwoorden bij anderen, die ook te maken hebben gehad met suïcidaliteit of pogingen daartoe van iemand uit de naaste omgeving.
Zoals Marline die haar partner Wolf niet heeft kunnen weerhouden er een eind aan te maken. In de vier jaar dat ze hem heeft gekend, waren de zelfmoordplannen van Wolf een onontkoombaar gespreksthema in hun relatie. Een onderwerp waar open over werd gepraat. Marline wilde hem niet kwijt, maar kon hem uiteindelijk niet redden, zoals blijkt uit een afscheidsbrief waarin onder meer Wolfs structurele psychische problemen als oorzaak worden genoemd.
Doosje van de dood snel weer sluiten
Maar zo open als Marline en Wolf over diens suïcidegedachten konden praten, zo moeilijk gaat dat bij Sebastiaan. Hij loopt ook rond met ideeën over zelfdoding, maar zijn vrienden willen er niets van horen, terwijl hij er juist wel over wil praten. Ze snappen het niet, omdat hij ogenschijnlijk alles heeft wat een mens nodig heeft: vrienden, geld, een mooie woning. ‘Dan wil je toch niet dood.’ Hij stuit slechts op onbegrip en krampachtige reacties in zijn omgeving, die zo snel mogelijk ‘het doosje van de dood’ weer wil dichtdoen.
Onbegrip is er eveneens bij de moeder van Iris, een dochter die ook alleen maar bezig lijkt met de dood. We maken kennis met een wanhopige moeder die vertelt over haar machteloosheid en schuldgevoel, zeker als Iris weer eens een zelfmoordpoging heeft gedaan. Iris’ moeder doet er alles aan om haar dochter op andere gedachten te brengen, maar vreest dat het op zeker moment toch fataal zal aflopen.
Net als de afloop bij de vriendin van de filmmaker die vooral boos is dat ze er niet van tevoren met hem over heeft gepraat. Hij bedenkt hoe eenzaam ze geweest moet zijn ‘en dat weegt nog zwaarder dan mijn verdriet’.
A*sy*lum. Jefta Varwijk en Jaap van Heusden, Nederland 2017, 22 min. Première op Nederlands Filmfestival 2017, later op tv te zien bij de VPRO.
Een onvergetelijk afscheid. Cláudio de Oliveira Marques, Nederland 2017, 23 min. Première 27 juni in Eye. Bekroond met de VPRO Documentaire Prijs 2017. Te zien op Nederlands Filmfestival en later op tv bij Human.