De kwetsbare werkelijkheid van Irvin Yalom

1 november 2017 • Marienelle Andringa • BOEKBESPREKING/VERSLAG

Irvin Yalom, psychiater en auteur van veelgelezen boeken als De tranen van Nietzsche en Het raadsel Spinoza, voltooide dit jaar zijn memoires. Ter gelegenheid van het verschijnen van de Nederlandse vertaling organiseerde The School of Life op 19 oktober een live video-gesprek met hem in de Amterdamse Zuiderkerk. Yalom vertelde over zijn werk als therapeut, over herinneringen en over het schrijven van fictie. Marienelle Andringa was erbij en las zijn memoires.

Levenslessen
Het plein voor de Zuiderkerk in Amsterdam loopt vol, een klein half uur voordat de deuren opengaan. In het bijna donker begroeten mensen elkaar hartelijk en staan in groepjes te praten. Iets over zevenen worden de deuren geopend en dromt de mensenmassa naar binnen. De bezoekers ontvangen na vertoon van hun toegangsbewijs een munt die ingeruild kan worden voor het nieuwste boek van Irvin D. Yalom: Dichtbij het einde, terug naar het begin; memoires van een psychiater (de Nederlandse vertaling van Becoming Myself. A Psychiatrist’s Memoir). De boeken liggen in grote stapels klaar op een tafel. In de kerk staan rijen klapstoelen die gericht zijn op een videoscherm. Daarop zal straks het video-interview plaatsvinden met Irvin Yalom die via een straalverbinding vanuit zijn woonplaats Palo Alto in Californië de bezoekers van dit School Of Life-event zal toespreken.

Voorin de kerk, onder het beeldscherm, staat psychiater en filosoof Damiaan Denys die uitlegt wat het idee achter The School of Life is. Het concept is bedacht door filosoof Alain de Botton. Je leert er dingen die je ‘niet op school krijgt’ maar die wel belangrijk zijn: je leert er over het leven. Psychiater Irvin Yalom gaat straks vertellen over zijn leven en wat hij geleerd heeft als psychiater. Levenslessen die hij graag wil doorgeven aan het publiek. Denys vertelt dat Yalom niet zo tevreden was over de ruim zevenhonderd uur psychotherapie die hij zelf kreeg. Yalom ging daarom op zoek naar een vorm van therapie die beter werkt. Dat werd groepstherapie en een vorm van existentiële psychologie, gebaseerd op de fenomenologie. Hierbij staat verwondering en het alles in vraag stellen centraal. Met in het achterhoofd het idee: als god sterft zijn we echt vrij. ‘Ik moet zelf als mens mijn leven betekenisvol maken.’

Memoires als fictie
Met deze introductie wordt de videoverbinding tot stand gebracht en het meer dan levensgrote hoofd van ‘Irv’ Yalom is op het beeldscherm te zien. Vanuit zijn werkkamer met boeken begroet Yalom de rijen mensen in de volgeladen kerk. Vanwege zijn leeftijd – 86 inmiddels – is Yalom niet meer in staat om ver te reizen. Hij denkt dat Memoires van een psychiater zijn laatste boek zal zijn. Door ouderdom begint hij steeds meer te vergeten. In zijn boek geeft hij aan dat hij bij bepaalde herinneringen de ‘echte’ feiten met geen mogelijkheid kan achterhalen. Hij weet niet meer of dingen echt zo zijn gegaan als hij zich herinnert, en of de chronologie in een herinnering klopt. Als hij de verhalen van zijn zus, neven, nichten en vrienden naast elkaar legt, is het schokkend hoe anders we ons bepaalde dingen herinneren. In zijn dagelijks werk helpt hij cliënten om hun vroege jeugd te reconstrueren, maar hij raakt er steeds meer van overtuigd dat de werkelijkheid een heel kwetsbaar en veranderlijk iets is. In zijn boek besluit hij hoofdstuk acht met de disclaimer ‘Memoires zijn vaak veel fictiever dan ons lief is. Ongetwijfeld geldt voor deze memoires hetzelfde.’

Openheid
Ondanks zijn hoge leeftijd ontvangt Yalom nog steeds klanten. ‘Soms is het beter om door te verwijzen’, vertelt hij aan Denys, ‘vooral als een behandeling waarschijnlijk nog jaren gaat duren.’ Yalom wilde een jonge cliënte met een ernstig misbruikverleden doorverwijzen naar een collega. Ze werd boos toen hij voorstelde dat ze beter naar een andere psychiater kon gaan. Bij het weggaan riep ze ‘I am beyond repair!’ en wilde niet meer terugkomen. De psychiater bleef alleen achter in zijn spreekkamer en bladerde door zijn memoires. Bij de foto van zijn ouderlijk huis voelde hij zich verstikt en begon te huilen. Op dat moment kwam de cliënte terug omdat ze vergeten was om hem te betalen. Hij liet haar de foto zien van het huis waarin hij was opgegroeid en zei ‘hier kom ik vandaan.’ Door iets van zichzelf te tonen kreeg hij weer contact met de cliënte. Na een aantal succesvolle gesprekken liet ze zich nu wel doorverwijzen.

Twee ambachten
Yalom hield altijd al van verhalen en wilde ooit fictieschrijver worden. Maar als kind van Joods-Russische migranten had hij niet zoveel beroepsmogelijkheden. In zijn sociale milieu waren er eigenlijk maar twee opties: je werd dokter of een mislukking. Hij vertelt dat hij geen gemakkelijk kind was. Op een nacht werd zijn vader wakker met hevige kramp in de borst. Terwijl het gezin wachtte op de dokter, beet zijn moeder de 14-jarige Irvin toe: ‘Jij! Jij hebt hem vermoord!’ De dokter die eindelijk was gearriveerd, stelde zijn moeder gerust en gaf zijn vader een injectie met ‘waarschijnlijk morfine’. De arts liet Irvin met een stethoscoop meeluisteren naar het hart van zijn vader. ‘Hoor maar, jochie, dat hart tikt zo sterk en regelmatig als een klok. Niets om je zorgen over te maken. Het komt wel goed met hem.’ Vanaf dat moment wist Yalom dat hij dokter wilde worden om aan anderen ook troost te kunnen bieden.

Fictie en geschiedenis
Het is hem gelukt om zowel fictieschrijver als arts te worden. In zijn memoires schrijft hij dat hij in de voorbereiding van zijn roman Nietzsches tranen getroffen werd door een zin uit André Gides De kelders van het Vaticaan. ‘Geschiedenis is fictie die echt heeft plaatsgevonden, fictie is geschiedenis die had kunnen plaatsvinden.’ Elf jaar na de publicatie van het boek krijgt hij bericht van een onderzoeker van het Weimar-archief waar een brief is ontdekt uit 1880 ‘waarin een vriend van Nietzsche hem aanraadt eens naar dr. Josef Breuer te gaan met zijn medische problemen!’ Dit overtuigt Yalom ervan dat hij trouw was gebleven aan Gides aforisme: fictie is geschiedenis die echt had kunnen plaatsvinden.

De eigen wereld van de psychiater
Met Damiaan Denys gaat Yalom in op de paradox van hun vak. Het is hun werk om te praten met mensen, maar tegelijkertijd kan het werk van een psychiater heel eenzaam voelen. In isolatie kan hij zijn eigen wereld creëren en dat zijn deze memoires geworden.

Het boek Dicht bij het einde begint veelbelovend met de herinneringen aan de jeugd van de schrijver/psychiater en de moeilijke relatie met zijn moeder. Vooral de reflectie over vrouwenrechten in 1963 is interessant. De vrouw van Yalom, Marlyn, kon na haar cum laude-promotie aan de letterenfaculteit fluiten naar een baan op Stanford: ‘We nemen hier geen echtgenotes van docenten aan.’ De gedachte om op zoek te gaan naar een baan bij een universiteit die wat ruimdenkender was, kwam toen niet bij hem op. Zijn vrouw ging op een andere universiteit aan de slag.

Helaas lukt het Yalom niet om de spanningsboog in zijn memoires op een aangename manier vast te houden. Na ongeveer een derde deel verandert het boek in een lofzang op zijn eigen werk. ‘Ik geloof dat dit boek de beste demonstratie van effectieve groepstherapie is die ik ooit heb geschreven.’ Hij bespreekt zijn eigen boeken in een behind the scenes-toon: ‘Er werden royale feesten ter ere van mij gegeven.’ Het staat vol met feitjes en weetjes zoals ‘van alle talen waarin mijn werk in vertaling is verschenen is Grieks een van de kleinste’ en ‘een Tsjechische filmmaatschappij werkt aan een verfilming.’ Anekdotes zoals een ‘bijna-filmervaring’ zijn leuk voor ware volgelingen maar levenslessen zijn het niet. Mede hierdoor wordt het boek fragmentarisch en is het een naslagwerk geworden voor wie echt alles over Yalom wil weten.

Angst voor de vrijheid
Op het beeldscherm in de Zuiderkerk verzucht Yalom dat mensen bang zijn voor vrijheid. ‘We luisteren liever naar anderen die ons vertellen wat we moeten doen.’ In zijn boek zegt hij hierover dat ‘vrijheid’ centraal staat bij existentialistische denkers. Het gaat hem niet om politieke vrijheid ‘maar om het idee dat we leven in een tamelijk willekeurig universum en dat we dus zelf ons leven, onze keuzes en handelingen moeten bepalen.’ Een vrijheid die zoveel angst oproept ‘dat veel mensen goden of dictators aanbidden om de last van vrijheid maar kwijt te zijn.’ Hij geeft zijn publiek als advies mee om vooral empathisch te zijn en echtheid na te streven. De videoverbinding wordt verbroken, het grote licht in de kerk gaat aan en buiten is het inmiddels nacht.

Irvin D. Yalom, Dicht bij het einde, terug naar het begin. Memoires van een psychiater. Uit het Engels vertaald door Inge Pieters. Uitgeverij Balans 2017, 360 blz, € 24,95 en als e-book € 12,99.