Televisieseries op de divan

1 maart 2018 • Marinelle  Andringa • TELEVISIE EN PSYCHOANALYSE

Series als Dexter, Fargo en Game of Thrones zijn ongekend populair. En verslavend bovendien. Vele uren blijven we kijken, aflevering na aflevering. Binge-watchen heet dit nieuwe tijdverdrijf. Voer voor psychologen en voor psychoanalytici. Die laatsten bogen zich eind vorig jaar tijdens een studiedag van de Stichting psychoanalyse en cultuur over de psychologische aspecten van dit fenomeen: interne conflicten van de karakters en deels onbewuste drijfveren van kijkers en makers. Het resultaat: een zaterdag binge-analyse. Marienelle Andringa was erbij. 

De literaire context van psychoanalyse
Psychoanalyse, literatuur en cinema lijken elkaar te vinden in schemergebieden waar drama en conflict onder de oppervlakte liggen en de donkere kant van de mens zich achter een masker verbergt. In Tijdschrift voor Psychoanalyse merkt Yasco Horsman op dat Freud zich door de Griekse mythologie liet inspireren om complexe psychische processen te classificeren. De filmmaker Hitchcock paste psychoanalyse toe in zijn films en zijn werk werd door analytici gewaardeerd. Televisie bleef, in tegenstelling tot literatuur en cinema, lange tijd buiten de radar van de psychoanalyse stelt Horsman. De televisie was gewoon een meubelstuk in de huiskamer dat nauwelijks opviel. Maar onder invloed van betaalzenders zoals HBO en de platforms Netflix en Amazon veranderen de formats van televisies. Series worden steeds complexer en roepen morele verwarring op. Of zoals een karakter in de serie Fargo verwoordt: ‘De wereld klopt niet; hij lijkt op mijn wereld, maar alles is anders.’ Tijdens de studiedag presenteren film- en literatuurwetenschappers én psychoanalytici bijdragen waarin de drijfveren en verlangens van tv-makers, tv-karakters én kijkers van televisieseries in het voetlicht werden gebracht.

Herhalingsdwang
Jos de Kroon, Eindhovens psychoanalyticus, vertelt dat het concept van seriële vertellingen niet nieuw is. Hij haalt de verhalen in Duizend en een nacht van Sherazade aan. De koning was door zijn vrouw bedrogen en liet haar vermoorden. Vervolgens trouwde hij iedere avond met een nieuwe vrouw die hij de volgende ochtend ook liet doden. Zo wilde hij voorkomen dat hij opnieuw bedrogen zou worden. Op een dag was Sherazade aan de beurt. Ze kende de reputatie van de koning en wist wat haar lot zou worden als zij hem niet zou weten te boeien. Op hun eerste huwelijksnacht vertelde zij een verhaal dat werd afgesloten met een cliffhanger. De koning wilde weten hoe het verhaal verder ging en Sherazade mocht de komende duizend en één nacht verder vertellen. Hiermee redde Sherazade haar leven. Een herhaling als deze geeft genot maar heeft ook een schaduwzijde. Wat gebeurt er bijvoorbeeld met Sherazade als zij de koning niet meer weet te fascineren? Het einde is onvermijdelijk maar daar wil de lezer niets van weten.

Kijken naar televisieseries brengt De Kroon in verband met de Freudiaanse doodsdrift en Lancans Encore. Terwijl Freud er volgens Kroon toe neigt literaire karakters te zien als reële personen, vat Lacan literatuur op als ‘symptoom’ van de schrijver. Ook De Kroon zelf concentreert zich niet op de karakters maar op de vorm van het verhaal. Het verlangen naar wat verboden is – de jouissance – leidt tot herhalingsdwang, in dit geval bingewatchen, maar dit is een ongemakkelijke vorm van bevrediging. De herhaling is een ‘Fortgang ohne Fortschritt’. Zij is ‘doods en demonisch’ omdat ze niet is gericht op verandering. Een conclusie zou dus kunnen zijn dat de makers van televisieseries en hun kijkers het verhaal eindeloos willen herhalen maar dat de seriekiller (al dan niet gedreven door commerciële motieven) onvermijdelijk is. Alle series stoppen uiteindelijk.

Symboliek
Ook Sjef Houppermans (universitair hoofddocent Franse literatuur en cultuur te Leiden), legt de nadruk op de vorm van het verhaal. Hij bespreekt de Franstalige serie Les Revenantes (Rebound) die is gesitueerd in een dorp in de Franse Alpen. Daar duiken keer op keer nieuwe doden op. Deze doden zien er geen dag ouder uit dan op de dag van hun overlijden. Het zijn geen zombies of spoken, de tijd lijkt voor hen stil te hebben gestaan. Met hun terugkeer komen familierelaties van de levenden onder druk te staan. Houppermans laat zien hoe in de serie gebruikt wordt gemaakt van bovennatuurlijke elementen om verwrongen menselijke relaties te symboliseren. Het waterpeil van een stuwmeer zakt bijvoorbeeld iedere keer als een nieuwe ‘terugkomer’ (revenante) in het dorp opduikt. Deze schommelingen in het water laten zien hoe niet verwerkte rouw sporen trekt in het heden. Tijd en ruimte raken verstoord en de nabestaanden verliezen hun identiteit.

Morele grenzen aftasten met Dexter
Moord en seksualiteit zijn in de serie Dexter nauw met elkaar verweven, stelt Solange Leibovici (Literatuurwetenschappen UvA). Dexter Morgan werkt voor de Miami Metro Police Departement en leidt een dubbelleven. Overdag is hij in dienst van overheid en helpt hij als bloedspetteranalist met het oplossen van moorden. ’s Nachts pleegt hij rituele moorden. Daarbij gehoorzaamt hij aan de Lacaniaanse Wet-van-de vader. De (overleden) pleegvader van Dexter, Harry Morgan, heeft hem opgevoed als zijn eigen kind. Harry leerde hem een code: hij mag alleen moordenaars ombrengen die hun straf dreigen te ontlopen. Een provocerend gegeven waarmee de serie de morele grenzen en perverse verlangens van de kijker aftast. De aandrang van Dexter om te moorden wordt omgebogen naar iets nuttigs. Dit is bijna een parodie op de sublimatietheorie.

Dexter is een kind dat spiegelfase niet heeft doorlopen. Omdat hij zijn moeder al op jonge leeftijd verloor mist hij deze fase in zijn ontwikkeling. Het gevolg is dat contact met andere mensen moeizaam verloopt Hij laat geen humor of emotie zien en kent geen seksueel verlangen. De moorden kunnen worden gezien als een substituut voor seks want Dexter geniet zichtbaar van het moorden. Hij herkent iets van zichzelf in de slachtoffers maar ontkent hun menselijkheid. Leibovici probeert het verband tussen de moord en seksualiteit expliciet te maken. Ze wijst op de hulpeloosheid van de mensen die in doorzichtig plastic in Dexters killroom op een tafel liggen. Dexter dwingt ze om de foto’s van hun eigen slachtoffers te bekijken. Deze foto’s staan ritueel in een kring om de tafel opgesteld. Als een wrekende engel zal Dexter – geheel volgens Harry’s code – het lijden van de slachtoffers vergelden. Het grote mes van Dexter wordt als een fallussymbool dat de mensen op de tafel zal penetreren en doden. De kijker is de willoze toeschouwer die bij herhaling getuige is van dit ritueel. Door de seriele aantrekkingkracht van deze perversie wordt de kijker tegelijkertijd medeplichtig.

Taal en symbolische orde
Taal is een disfunctioneel element in het werk van Joel en Ethan Coen. Peter Verstraten, Literatuurwetenschappen Universiteit Leiden, wijst er op dat conversaties van de karakters vaak uit korte zinnen bestaan. Bijvoorbeeld “So, you eh..?” Deze vraag wordt bijvoorbeeld beantwoord met één woord ‘Well’, ‘uhrm’ of ‘Mwah’. Hierdoor kan de bedoeling van de spreker verkeerd worden geïnterpreteerd. Verstraten illustreert dit met een scene uit de serie Fargo waarin dit soort gebrekkige communicatie abusievelijk tot de opdracht voor een moord leidt.

Series als Game of Thrones, House of Cards en The Hunger Games zijn meer dan plat vermaak besluit Daan Rutten (journalistiek en cultuurwetenschappen, Universiteit Tilburg). De Nederlandse historicus en cultuurfilosoof Johan Huizinga ging in Homo ludens uit van het spel als de magische cirkel. Daarbinnen ontstaat een structuur van de werkelijkheid: een veilige omgeving waarin mensen hun vaardigheden kunnen oefenen.

In de psychoanalyse wordt het spel gezien als een middel om de chaos te beheersen. Denk hierbij aan het klosje aan een touwtje dat door een kind wordt weggeworpen. Met de woorden ‘Fort!’ wordt het klosje weggegooid, met het woord ‘Da!’ trekt het kind het naar zich toe. Zo leert het kind de angst om door de moeder verlaten te worden te overwinnen. De spelregels geven zekerheid en de rituelen helpen om concepten hanteerbaar te maken. In series zoals Game of Thrones wordt de kijker uitgenodigd om in een wereld die op de onze lijkt, maar waarin toch alles anders is, raadsels op te lossen. Net als in het echte leven geven regels en wetten structuur. Het is een wereld waarin je op niemand kan rekenen, en de serie biedt een veilige omgeving om daarmee vertrouwd te raken. Zo gezien zit er een psycho-politiek aspect aan deze populaire series.

Maar, zoals De Kroon betoogde, komt er aan elke serie onvermijdelijk een einde. De kijker blijft veilig met een bakje popcorn op de bank achter en kan op zoek gaan naar een nieuwe serie.

Studiedag Psychoanalyse en Cultuur. Oog om oog: van Dexter tot Game of Thrones, 18 november 2017

Illustraties: Els de Geus