Sporen van trauma
18 september 2018 • Rozemarijn Esselink • BOEKRECENSIE
Rond 1980 ontstond hernieuwde interesse voor het verband tussen trauma en ernstige psychische en lichamelijk klachten. De Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS) werd opgenomen in de DSM en dat was een doorbraak. De van origine Nederlandse psychiater Bessel van der Kolk begon zijn loopbaan in een kliniek voor Vietnamveteranen. Zijn grootse boek Traumasporen over de wijze waarop trauma sporen achterlaat in het lichaam, bespreekt een schat aan onderzoek en behandelervaringen en wijst nieuwe wegen naar herstel. En Van der Kolk is ook politiek en cultureel geëngageerd.
Trauma en herstel
Medio jaren tachtig werkte Van der Kolk intensief samen met Judith Herman, die in ons land bekendheid geniet vanwege haar boek Trauma en herstel. Van der Kolk en Herman zijn onthutst als ze ontdekken dat veel patiënten die in hun jeugd getraumatiseerd zijn, opgescheept zitten met de diagnose Borderline Persoonlijkheidsstoornis. Daarom gingen zij onderzoek doen naar het verband tussen 'borderline' en seksueel misbruik en affectieve verwaarlozing. Bovendien vonden zij dat de diagnose PTSS, net als borderline, te weinig differentieert, reden om verder onderzoek te gaan doen naar de verschillen tussen slachtoffers van seksueel misbruik in de jeugd, oorlogsveteranen, en overlevenden van natuurrampen en gijzelingen.
Kindermishandeling
De officiële PTSS diagnose was in het leven geroepen voor oorlogsveteranen en slachtoffers van ongelukken. Tot op zekere hoogte vallen hun klachten samen met die van patiënten van (seksuele) kindermishandeling, maar er zijn ook aanmerkelijke verschillen. Reden voor Van der Kolk en zijn collega's om een nieuwe diagnose te ontwikkelen volgens het DSM-format: CPTSS (C staat voor complexe). Tot op heden zijn zij er echter niet in geslaagd om verfijningen aangebracht te krijgen in de PTSS-diagnose volgens DSM.
Diagnose en behandeling
'Hoe behandelen wij mensen die te maken hebben met de effecten van misbruik, verraad en verlating als wij gedwongen zijn om hen te diagnosticeren met depressie, paniekstoornis, bipolaire of borderline persoonlijkheidsstoornis, terwijl dat niet werkelijk de problemen aanpakt waarmee zij kampen? (..) De gevolgen van mishandeling, misbruik en verwaarlozing door een verzorger komen aanzienlijk vaker voor en zijn veel complexer dan de impact die het meemaken van een natuurramp of een verkeersongeluk kan hebben. Toch besloten de psychiaters die vormgeven aan het diagnostisch systeem om het bewijs hiervoor niet te erkennen. Tot op de dag van vandaag, twintig jaar en vier herzieningen later, doen de DSM en het volledige systeem dat hierop is gebaseerd de slachtoffers van kindermisbruik en -verwaarlozing tekort, net zoals ze geen notitie namen van het lot van veteranen voordat de diagnose PTSS in 1980 werd geïntroduceerd.'
Op grond van decennia onderzoek en behandeling concluderen Van der Kolk c.s. dat kindermishandeling in de VS volksgezondheidsprobleem nummer één is. Om het niet te hebben over de nog altijd schrijnende behandeling van veteranen (zie bv. pag. 259).
Zeggenschap
Halverwege het boek beginnen de hoofdstukken over behandeling en herstel. Een ware schatkamer van uitleg, instructies en voorbeelden verworven in decennia wetenschappelijk onderzoek en behandeling. Kern is het vinden of herwinnen van zeggenschap over jezelf. Eerder is veel uitleg gegeven over posttraumatische reacties vanuit de 'emotionele hersenen' en vanuit het 'rationele brein'. Die termen worden goed uitgelegd en voorzien van vele plaatjes zoals afbeeldingen van hersenscans.
Van der Kolk is geen tegenstander van medicatie, en betrekt dit ook in het meeste van zijn onderzoek, maar benadrukt wel dat wij de beschikking hebben over een groot aantal vermogens om onszelf te herstellen en balans te hervinden. Soms kan medicatie het herstel belemmeren. Hij legt uit hoe we ons arousalsysteem kunnen trainen door de manier waarop we ademen, zingen en bewegen. Isolement kan worden doorbroken door het vertellen van traumaverhalen in een veilige setting. Ook schrijven aan jezelf is een effectieve manier om toegang te krijgen tot je innerlijke wereld.
Hersenbedrading herstellen
Sensory Motor Therapy (Pat Ogden), EMDR (de ontdekking van Francine Shapiro), Internal Family Systems Therapy, dialectische gedragstherapie, yoga, chi kung, theater, hartritmevariabiliteit en EFT komen over het voetlicht. Neurofeedback is ook heel interessant én effectief, ook voor de behandeling van verslaving, maar door de dominantie van de biologische psychiatrie (medicatie) is de interesse in de psychofysiologie van de hersenen al lange tijd zo goed als verdwenen. EMDR en neurofeedback zouden, lijkt mij, gezien al deze evidence altijd beschikbaar moeten zijn voor mensen met trauma. Op cognitieve therapie heeft Van der Kolk nogal wat kritiek vanwege het ontkennende karakter ervan en andere valkuilen (zie pag. 335).
Niemand thuis
Van der Kolk weet zijn avonturen in de wereld van trauma-onderzoek en behandeling op te schrijven als levendig relaas van een grote ontdekkingsreis dat ik met rode oortjes heb gelezen. Het boek is terecht een bestseller in de herstelbeweging. Alle behandelingen die Van der Kolk beschrijft heeft hij ook zelf ondergaan. Hij is zelf aanwezig in het boek, evenals zijn collega's en patiënten. Die laatste typeert hij als zijn leermeesters en de verhalen over hun behandeling beslaan een groot deel van het boek. Tekenend zijn respect en warmte, bijvoorbeeld over Lisa: '.. en het beste van alles was dat ze, net als veel andere getraumatiseerde patiënten die ik heb gekend, een wrang gevoel voor humor had en een geweldige kijk op de dwaasheid van de mens.' Over de problemen van een vrouw die het allerakeligste geweld had meegemaakt schrijft hij: 'Er was gewoon niemand thuis in haar binnenste.'
Bessel van der Kolk, Traumasporen. Het herstel van lichaam, brein en geest na overweldigende ervaringen. Vertaling: Jolanda Treffers. Uitgeverij Mens!, 2016. 575 blz, € 39,95.
Uitgeverij Mens! organiseert op 21 september 2018 een congres over Traumasporen.