Communicatie in de ggz

27 april 2019 • Rozemarijn Esselink • BOEKRECENSIE

Nu hulpverleners in de ggz voornamelijk computergericht communiceren is een boek over patientgerichte communicatie meer dan welkom. Patiëntgericht communiceren in de ggz gaat over herstelondersteunende zorg, en die 'begint met contact maken met de cliënt, vanuit zijn perspectief en onder allerlei omstandigheden. (..) Patiëntgericht communiceren is een wijze van communiceren waarbij de hulpverlener zijn communicatiestijl zo veel mogelijk aanpast aan de individuele patiënt, terwijl hij toch zichzelf blijft.' Deze 'praktijkgids' is bestemd voor kortweg alle hulpverleners in de ggz, dat tekent de enorme breedte van dit boek. 

Grondhouding
Het eerste deel gaat over basisbegrippen en grondhouding, waarbij de waarden van good old Rogers vooropstaan: de hulpverlener accepteert en respecteert de patiënt, is echt in het contact en toont compassie. In het boxje met tips staat als eerste: 'Het doel van patiëntgericht communiceren is de patiënt gezonder maken.'

De definitie van patiëntgerichte communicatie omvat vier pagina's. Kenmerken ervan zijn dat het interactief is, doelmatig en kosteneffectief, het kost niet veel tijd, stelt gerust en is flexibel. Gespreksvaardigheden en psychotherapeutische stromingen worden kort besproken, aangevuld met noties over herstelondersteunende zorg op basis van de gezondheidsvisie van arts/onderzoeker Machteld Huber en de transdiagnostische benadering van Jim van Os. Voor wie ermee bekend is is het een handig overzicht, anders valt lezing van een boek van Jim van Os c.s. eerder aan te raden.

Gespreksvaardigheden
Het tweede deel bespreekt basisgespreksvaardigheden. Zoals (non-)verbaal invoegen, contact maken, ruimte geven, luisteren, samenvatten, structureren, basale en complexe reflecties, socratisch en coping-uitvragen. En investeren in de relatie door erkenning te tonen, persoonlijkheidstrekken 'van negatief naar positief te formuleren' en hoop te wekken. Over het onderscheid tussen patiëntgericht en taakgericht informeren: 'het is soms nodig om de patiënt niet patiëntgericht maar taakgericht te informeren (...) Dat betekent dat jij vanuit je professionele kennis en ervaring bepaalt wat de patiënt op dat moment moet weten' gevolgd door 'Vraag toestemming om de informatie te geven. Door toestemming te vragen lok je betrokkenheid bij de patiënt uit.' Ook het slechtnieuwsgesprek komt aan de orde. In het bijbehorende casuïstiekboxje: 'Mijnheer en mevrouw Kelder krijgen te horen dat hun dochter suïcide heeft gepleegd (..) Jij: "Het spijt me." Je laat een respectvolle stilte vallen.'

Ook dat maffe schaalvragen, dat heb ik vroeger niet geleerd. Als brave patiënt noodzaken deze vragenlijstjes mij telkens weer een keuze te maken tussen sociaal wenselijke, hulpverleners beschermende antwoorden, of eerlijke antwoorden die mij hard confronteren met chroniciteitsrealisme en/of een volhardend nefaste copingstijl.

Patiëntgerichte dwang en drang
Het derde deel, motiverende gespreksvaardigheden, gaat het over communicatie met mensen met hardnekkiger problemen, of zoals Remke van Staveren het noemt 'lastige interactiepatronen'. Emoties en conflicten kunnen hoog oplopen waarbij je 'in noodgevallen dwang en drang toepast (..) Bij een respectvolle, patiëntgerichte bejegening accepteert de patiënt dwang en drang eerder.' De benadering is ontegenzeggelijk interactief, respectvol en patiëntvriendelijk bedoeld, maar het blijft doctor knows best. Remke van Staveren herhaalt weliswaar telkenmale hoe belangrijk het is om de patiënt controle en regie te geven, en ze geeft daarvan veel voorbeelden. Maar het is en blijft de behandelaar die definieert en regisseert. Nu zou ik als ik zelf in crisis ben denk ik graag zien dat de dokter zijn of haar rol als deskundige op zich neemt, want als ik in crisis ben geraakt weet ik waarschijnlijk niet meer hoe ik mezelf weer op de rit krijg. Maar ik wil (dan juist) niet dat de hulpverlener het definitieve oordeel velt over mijn 'weerstand'of wat dan ook, maar mij altijd mijn eigen oordeel blijft gunnen. En, buiten mijn blikveld, vooral ook goed blijft kijken naar zichzelf; dat is wat ik in dit boek mis. Zoals in goede intervisie. Met in het achterhoofd de zo sympathieke visie uit de Linehan-training: als het contact tussen hulpverlener en patiënt niet lekker gaat, ligt dat in beginsel aan de hulpverlener.

Roos van Leary
Bij de zogenoemd lastige interactiepatronen met patiënten wordt de hulpverlener aangeraden de eigen gevoelens te gebruiken als alarmsignaal. Daartoe worden de kernkwadranten, de Roos van Leary, de reddingsdriehoek, de LEAP-methode en de veranderingscirkel als handvatten aangereikt. Dit deel lijkt mij alleen te begrijpen voor wie er studie en training in heeft gehad.

Het slotdeel gaat over communicatie met mensen uit specifieke groepen zoals (dis)simulanten, verstandelijke beperking, autisme en allochtonen. E-health 3.0 (PsychoseNet en Proud2Bme), en de daarvoor vereiste specifieke vaardigheden. Deze informatie is erg algemeen en zelfs voor een extreemdigibeet staat hier niets nieuws in. Ten slotte herstelondersteunende taal, zoals in plaats van borderline 'extreem moeilijke jeugd gehad' en in plaats van defect schizofreen 'mens met een therapieresistente psychose die door de jaren heen ernstige cognitieve problemen heeft ontwikkeld'.

Patiëntgericht?
Met dit overzicht van communicatieve vaardigheden heeft Remke van Staveren een prestatie van formaat geleverd. De doelgroep lijkt mij wel erg breed en de benadering instrumenteel. Het adjectief 'patiëntgericht' is overbodig, want waartoe werken wij anders in de ggz? Het boek is wellicht zinvol als naslagwerk in het kader van training en opleiding. Wat steekt is de casuïstiek, die vaak tenenkrommend karikaturaal en onwaarachtig is. Wat in Deviant ook gezegd mag worden is dat het boek nergens kritisch is. Medicatie is bijvoorbeeld altijd goed. Het boek doet onvoldoende recht aan de ggz-praktijk: met aandacht en kunde omgaan met cliënten is immers de kern van het werk en het hart van de zorg.

Patiëntgericht communiceren in de ggz. Remke van Staveren, Uitgeverij De Tijdstroom, 272 pag., € 36.00