Verdwalen in je herinneringen

24 december 2019  • Henk Maurits • FILMRECENSIE

Lost in memories 1Dementie heb je in de meeste gevallen niet alleen. Ook de familie lijdt er onder. Partners, zonen dochters. Of het nu in Nederland is of in China, de problemen als gevolg van dementie en de pijn als iemand de weg kwijtraakt en verdwaalt in zijn herinneringen, zijn min of meer vergelijkbaar. Dat beeld hield ik over na het zien van twee actuele films over dementie op het afgelopen internationale documentaire filmfestival IDFA 2019. 

Vader-zoon
De meeste indruk maakte Lost in Memories van de Nederlandse filmmaker Ruud Lenssen, die twee jaar lang zijn dementerende vader op de voet volgde en daar zowel een liefdevol als een confronterend portret van wist te maken. Een vader-zoonfilm, met de moeder in een belangrijke rol daar tussenin. In Shanghai liet beeldend kunstenaar Maleonn zich met de camera volgen bij het maken van een poppenvoorstelling die de relatie tussen hem en zijn eveneens dementerende vader toont.

Maleonn stapt in een ‘tijdmachine’ en gaat terug naar zijn jeugd toen hij een jaar of 10 was en zijn vader hem leerde zwemmen en fietsen. Pinokkio schiet even door je hoofd, mede veroorzaakt door de prachtige marionetten die Maleonn in zijn atelier maakt en die hij met een groep mensen in tableaus vivants op de bühne brengt. We zien een kunstenaar die worstelt met het maakproces van een voostelling die hem dichter bij zijn jeugd en bij zijn vader moet brengen. Liefst zou hij de voorstelling Papa’s Time Machine samen met zijn vader maken, maar dat lukt niet meer door diens mentale achteruitgang.

Our Time Machine affiche2Vader Ma Ke is ondertussen vertwijfeld bezig met aantekeningen voor een boek over de Peking Opera, maar zijn geheugen laat hem steeds meer in de steek. ‘Het is wazig in mijn hoofd’, zegt hij en vraagt zijn dokter naar medicijnen om zijn boek te kunnen afmaken. Ma Ke was ooit een beroemde theaterregisseur die meer dan tachtig Chinese opera’s heeft geregisseerd. Hij herinnert ons daar voortdurend aan. Zijn roem is net zo vergankelijk als zijn herinneringen. Gaandeweg raakt hij steeds meer van zijn geheugen kwijt, zoals pijnlijk duidelijk wordt wanneer hij aan het eind van de film zelfs zijn enige kleinkind niet meer herkent.

Ook de testjes in het ziekenhuis zijn een duidelijke graadmeter voor de geheugenproblemen van beide mannen, daarin blijken de vragen in China niet zoveel te verschillende van de testjes die Sjaak Lenssen in Nederland ondergaat. De aversie tegen opname in een verpleeghuis is in China net zo groot als in Nederland. Het verschil is wel, dat Maleonn zich vanuit de familietraditie verplicht voelt om voor zijn vader te zorgen. Hij wordt daar door zijn moeder ook op aangesproken, maar heeft zichzelf helemaal vast gebeten in zijn theaterproductie.

Verandering
Zoals Maleonn een theatrale tijdmachine bouwt om dichter bij zijn vader te komen, zit Ruud Lenssen zijn vader steeds dicht op de huid met zijn camera. In zijn film wordt het proces, als gevolg van vasculaire dementie, ook beter zichtbaar gemaakt. Vader Sjaak woont in een landelijke omgeving met een stuk eigen grond, een weitje met twee pony’s, een grote moestuin en een kippenren. Daar scharrelt Sjaak een groot deel van de film rond, maar gaandeweg blijkt hij steeds minder in staat om voor de dieren te zorgen en het land te onderhouden. Moeder Ria ziet het hoofdschuddend aan en moet steeds meer hand- en spandiensten verlenen om de zaak draaiend te houden.

Sjaak zelf mist het inzicht en wil er niet aan om zijn pony’s op te geven. Hij noemt, als zijn zoon hem daar vanachter de camera naar vraagt, het ‘vergeten’ als zijn enige probleem. De kijker weet al dat de situatie op de duur onhoudbaar zal wordt en een opname onvermijdelijk. Sjaak wil er niet van horen als hulpverlener Mathijs er aan de keukentafel over begint. Hij zet hem nog net niet de deur uit. Maar Mathijs hoeft niet meer terug te komen.

Ruud Lenssen maakt in Lost in memories geregeld gebruik van oude familiefilmpjes uit andere, betere tijden. Romantische beelden van een gelukkig gezin, die een schrijnend contrast vormen met de realiteit van nu. Het is pijnlijk is om te zien, hoe de man die eerst zijn gelukkige leventje leidde in een idyllische omgeving, nu in de dagbesteding eieren in een rek moet doen of aardappelen schillen.

Agressie
Dat Sjaak steeds meer de draad kwijtraakt, blijkt ook uit zijn steeds agressiever wordende gedrag, als hij gecorrigeerd wordt door Ria. Zij krijgt met veel gevloek geregeld de wind van voren en er vallen nog net geen klappen. Scènes die je maar zelden van zo dichtbij op film voorbij ziet komen, die alleen ontstaan als er sprake is van een intieme vertrouwensrelatie. Het is de verdienste van de filmmaker  zich als zoon in te houden achter de camera en zich niet te bemoeien met zijn bakkeleiende ouders. Het doet pijn om te zien. Pijnlijk is ook hoe Sjaak en Ria steeds meer van elkaar vervreemden en op een gegeven moment zwijgend tegenover elkaar aan de keukentafel zitten.

Lost in memories 2Sterk element in de film is de metafoor van het terrein dat steeds meer in verval raakt en parallel daaraan de aftakelende geestestoestand van Sjaak. Natuurlijk wordt de situatie op het landje onhoudbaar en moeten de pony’s weg, waarbij een van de twee zich heftig verzet, zoals Sjaak zich tegen het eind van de film heftig verzet tegen de opname in het verpleeghuis. Met allerlei trucs en omwegen wordt hij uiteindelijk het verpleeghuis ingeloodst, terwijl Ria thuis alleen aan de keukentafel achterblijft.

Lost in Memories. Regie: Ruud Lenssen, Ned. 2019, 71’, documentaire. Nederlandse première op IDFA 2019. Vanaf 19 december in de filmtheaters en filmhuizen.

Our Time Machine. Yang Sun en S. Leo Chiang, China, 2019, 81 min., documentaire. Gezien op IDFA 2019.