Thuis Idfa GGZ-docu’s kijken

 29 november 2020 • Henk Maurits • FILM

De coronapandemie heeft ook voordelen. Je hoeft niet meer de deur uit voor een filmfestival. Ook het International Documentary Filmfestival Amsterdam (van 18 november tot 6 december) heeft van de nood een deugd gemaakt. Henk Maurits bekeek drie docu’s met thema’s uit de GGZ. Crazy, Not Insane, een intrigerend portret van forensisch psychiater Dorothy Lewis, gespecialiseerd in seriemoordenaars. A way home, waarin een filmmaakster haar moeder met Alzheimer portretteert, en The First Woman, over een vrouw die na zes jaar inrichting terugkeert in de maatschappij. De docu’s zijn komende week nog te zien tijdens IDFA.

Onderzoek naar seriemoordenaars
‘Waarom ben ik geen moordenaar en hij wel?’, een van de vele vragen die forensisch psychiater Dorothy Otnow Lewis stelt aan zichzelf en aan de kijkers in de fascinerende documentaire Crazy, Not Insane. Om aan het eind van het twee uur durende relaas van filmmaker Alex Gibney tot de conclusie te komen dat moordenaars niet worden geboren, maar gemaakt. Een conclusie na meer dan dertig jaar biologisch, psychologisch, neurologisch en sociologisch onderzoek naar seriemoordenaars.

Samen met haar zoon Eric bladert ze letterlijk door het archief van haar leven en wordt ze uitvoerig geïnterviewd over haar studies naar de motieven van moordenaars. Zoals Mark Chapman, die John Lennon doodschoot, Arthur Shawcross, die twee kinderen en elf vrouwen vermoordde en de legendarische seriemoordenaar Ted Bundy, die meer dan dertig jonge vrouwen ombracht. Met een klein team onderzocht ze in de jaren zeventig en tachtig een twintigtal seriemoordenaars, ze trad regelmatig als getuige-deskundige op in de rechtszaal.

Geweld
In haar beginjaren als psychiater onderzocht en behandelde ze vooral kinderen en tieners die te maken hadden gehad van geweld in gezinnen. Jeugddelinquenten met een achtergrond van mishandeling en misbruik. Jongeren waarbij geen neurologische afwijkingen werden gevonden anders dan hersenbeschadigingen door geweld. Lewis beweert dat mensen van nature niet slecht zijn, wat haar in de rechtszaal en ook daarbuiten bij tv-optredens niet in dank werd afgenomen, zo blijkt uit de film.

Gaandeweg kwam ze erachter dat veel kinderen en ook volwassenen die misbruikt of mishandeld zijn, lijden aan een dissociatieve identiteitsstoornis DIS (voorheen MPS). Een vlucht uit de realiteit door het creëren van ‘alters’, die beter zijn opgewassen tegen het trauma. Dit komt in de film aan de orde bij de rechtszaak tegen seriemoordenaar Arthur Shawcrosss, eind jaren tachtig. De docu bevat opmerkelijke beelden van de hypnosesessies van Lewis met de dader, waarbij deze ‘alters’ aan de oppervlakte komen. Shawcross blijkt in zijn jeugd ernstig seksueel te zijn misbruikt door zijn moeder, maar in de rechtszaal zijn de ‘bewijzen’ van Lewis niet overtuigend genoeg en wordt hij als ‘sane’, toerekeningsvatbaar dus, beschouwd en ter dood veroordeeld.

Tegenwerking
Ook bij enkele andere opmerkelijke strafzaken tegen seriemoordenaars probeert Lewis met haar DIS-theorie, de psychiatrische problemen van daders voor het voetlicht te brengen. Ze krijgt tegenwerking van officieren van justitie, de politiek en ook uit psychiatrische hoek, van met name forensisch psychiater Park Dietz. Hij veegt de vloer aan met haar conclusies en stoort zich vooral aan de onder hypnose verkregen gegevens. Volgens Dietz kun je niet stellen dat seriemoordenaars gek zijn. ‘Veel mannen hebben agressieve seksuele fantasieën’, aldus Dietz.

Crazy, Not Insane is een film die veel stof tot discussie oproept en aan het denken zet over schuld en onschuld, goed en slecht, gek en normaal, al is het lastig om als Nederlander gevoelsmatig het Amerikaanse begrippenkader rond ‘sane’ en ‘insane’ goed te kunnen inschatten. Opmerkelijk in de film is ook het uitstapje dat Lewis maakt naar een ‘executioner’, een uitvoerder van de doodstraf op de elektrische stoel. De man heeft negentien mensen gedood, hij ziet dat gewoon als werk en het doet hem verder niks. Totdat Lewis zijn schilderijen te zien krijgt, die ook – samen met enkele andere kenmerken - duiden op een gewelddadig verleden. Een enge man is haar conclusie, maar ondanks zijn werk, geen moordenaar.

THE WAY HOME
Een stuk minder heftig is de Belgische film The Way Home (Dans la maison) van Karima Saïdi. In een fragmentarische, poëtische filmstijl met veel symbolische beelden ,vertelt zij het levensverhaal van haar moeder Aïcha. Een dementerende vrouw op leeftijd die haar laatste dagen slijt in een verpleeghuis in Brussel. Behorend tot de eerste generatie allochtonen die in de jaren zestig van Noord-Afrika naar België verhuisden en die mede door haar ziekte weer in twee werelden leeft.

Chronologisch wordt stukje bij beetje het leven ontsluierd van moeder en dochter. Aan de hand van oude foto’s en films wordt het beeld geschetst van een gezin rond een alleenstaande moeder met vier kinderen. Een beeld dat door de jaren heen steeds meer begint te craqueleren. Overigens net als het geheugen van moeder Aïcha, dat als gevolg van haar dementie steeds meer uiteenvalt, wat prachtig geïllustreerd wordt door de beeldtaal van de film. Flarden van heden en verleden lopen door elkaar heen. Steegjes van Bab El Qued, een wijk in Algiers, worden afgewisseld met straatbeelden van een allochtonenwijk in het Brussel van nu.

 Pijnlijk verleden
Rode draad voor de film vormen de foto’s die Karima van haar moeder maakte in het verpleeghuis. Een verwarde vrouw die de weg kwijt is en een dochter die haar op de geluidsband meeneemt naar het verleden. Een verleden dat pijnlijke momenten heeft gekend. Een huwelijk dat snel strandde, een dochter die op jonge leeftijd werd uitgehuwelijkt en op de vlucht sloeg en twee zoons die om het leven kwamen. De een door zelfdoding, de ander door politiegeweld.

Dat roept allerlei vragen op, maar die worden door de filmmaakster niet beantwoord. Zij zoomt vooral in op de moeder-dochter relatie. Ze hanteert een vraag-en-antwoordspel dat niet veel meer oplevert dan ze eigenlijk al weet. Filmmaakster Karima Saïdi fungeert in de film als verteller en interviewster tegelijk, waarbij ze krampachtig pogingen doet om in het hoofd van haar moeder te komen. Maar die wil dat niet. Ze is moe, apathisch en heeft geen zin meer. ‘Je vraagt maar en vraagt maar, maar ik ben leeg’, zegt ze op zeker moment. Ze is de vragen zat en wil met rust gelaten worden. Wat je als kijker al veel eerder had begrepen.

THE FIRST WOMAN
Een vrouw zit achter een hek te roken in de zon. Het is Eva, 44, zes jaar geleden opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis in Palma de Mallorca. Een inrichting als vele anderen, zo blijkt uit de beelden die filmmaker Miguel Eek maakte toen hij besloot een portret te maken van Eva. Een vrouw, met een verleden van drugs en verslaving, op de drempel naar een nieuw leven. De toekomst ziet er zonnig uit, want Eva heeft zicht op een plek in een begeleid wonen project.

‘Ik wil weer een normaal persoon zijn’, zo vertelt ze. ‘Een huis, vrienden, een partner. Een normaal leven leiden’, laat ze haar medepatiënten weten. Met elkaar praten ze over hun gekte, over schizofrenie, stemmen horen, paranoia, medicijnen en het effect van Prozac. Eva voelt zich na zes jaar genezen en wil weg uit het ziekenhuis. Ze is een levendige vrouw, lacherig en toegankelijk. Maar op de achtergrond zijn slaap- en eetproblemen, angsten en paranoia op de loer. Zo blijkt uit een gesprek met de psychiater, die haar wijst op de symptomen van een terugval.

Nieuwe vrouw
Haar contacten buiten de inrichting zijn beperkt. Ze heeft een dementerende moeder in een verpleeghuis en een zoon van 20. Die is toen hij 6 was uit huis geplaatst. Nu is ze, zoals ze zelf zegt, ‘een nieuwe vrouw geworden.’ Afgekickt met behulp van methadon en in de inrichting weer op weg geholpen naar een normaal leven.

‘Wat is dat?’, vraagt haar begeleidster op weg naar haar nieuwe woonplek. ‘Nou gewoon, wat jij hebt. Een baan, familie, vrienden. Dat is wat ik normaal vind.’ Ze geniet zichtbaar van haar ‘vrijheid’ buiten de inrichting, vindt een baan als schoonmaakster en heeft na vier dagen al een vriend. Ze is ook klaar om haar zoon terug te zien. Die is inmiddels een andere weg ingeslagen en wil niet naar haar terug zoals blijkt uit de pijnlijke slotscène in de rechtbank. 

 Crazy, Not Insane. Regie: Alex Gibney, USA, 2020, 119 min., documentaire. Online te zien via https://www.idfa.nl/nl/film/93ec0843-eb02-404a-abdc-78339d80715b/crazy-not-insane
op 29 november en 4 december.

A Way Home. Regie: Karima Saïdi, België, 2020, 90 min., documentaire. Online te zien via  https://www.idfa.nl/nl/film/fee6c22c-2956-4a46-bce8-8d2016d5e56a/a-way-homeThe First Woman: Miguel Eek, Spanje, 2020, 77 min., documentaire, op 30 november.

The first woman, online te zien viahttps://www.idfa.nl/nl/film/a07400a9-b4fd-43a4-97c5-2f3e5c6e14ad/the-first-woman, op 5 december.