Borderlinepatiënt werd wereldberoemd psycholoog

 8 januari 2021• Rozemarijn Esselink • BOEKEN

Marsha Linehan behoort tot de top vijf van ’s werelds meest invloedrijke vernieuwers in de psychiatrie. Zij ontwikkelde de Dialectische gedragstherapie die wereldwijd al duizenden mensen met depressieve en suïcidale gedachten heeft geholpen. Een paar jaar geleden vertelde Marsha voor het eerst in het openbaar dat zij als meisje langdurig opgenomen is geweest in een psychiatrische inrichting. In haar autobiografie vertelt ze hoe zij op eigen kracht herstelde en op basis van haar ervaringen de Dialectische gedragstherapie ontwikkelde.

Suïcidaal
Marsha Linehan (Oklahoma, 1941) groeit op in een katholiek middenklasse gezin met zes kinderen. Ze is een initiatiefrijk en onconventioneel meisje dat al op heel jonge leeftijd opkomt voor mensen in armoede. Ze is populair en kan goed leren. Wel is ze dik en kampt ze met hoofdpijn. Op haar achttiende wordt ze in korte tijd zo suïcidaal dat ze moet worden opgenomen. 

Na twee jaar in de psychiatrie is ze uitbehandeld en is er slechts de keuze tussen ontslag en levenslange opsluiting in een staatsinrichting. Marsha kiest voor ontslag, verlaat haar geboortestad en zoekt een baan. Ze wil psychiater worden om anderen te helpen om uit de psychiatrie weg te komen. Vanaf dat ze gaat studeren bloeit ze op en ontwikkelt zich enorm, als persoon en als wetenschapper. Wel zijn er regelmatig periodes van terugval en crisis. Dan zoekt ze therapeutische hulp.

Oorzaak
Terugkerende vraag in Marsha’s autobiografie is hoe het komt dat zij op haar achttiende zo depressief en suïcidaal werd. Een deel van het antwoord is de slechte relatie met haar moeder. Marsha denkt dat zij van de zes kinderen de minst geliefde was. Ze ondervond ‘constante afwijzing en druk om iemand anders te zijn dan die ik was’. Marsha typeert dit als ‘traumatische miskenning’, een begrip dat zij bedacht toen zij haar dialectische therapie ontwikkelde.

Verdwijntruc
Toen Marsha aan het eind van haar schooltijd doordraaide, was ze in korte tijd erg geïsoleerd geraakt. Van jongs af aan gelovig had zij de serieuze ambitie om een heilige te worden. Dat bracht haar ertoe om een groot offer te brengen door uit haar meisjesgroep te stappen. Na het afscheid van haar vriendinnen werd ze al eenzamer. ‘Eind april 1961 zat ik voortdurend te huilen, meer dan twee weken lang. Ik had geen idee wat er met me aan de hand was. Het gebeurde gewoon. Ik had geen controle meer over mezelf. Alles wat ik weet is dat ik dood wilde. Het leek op een verdwijntruc zoals ik naar het psychiatrisch ziekenhuis ging.’ Als ze er vijftig jaar later op terugblikt vraagt ze zich nog steeds af ‘Wat gebeurde er met dat meisje? Het meisje was voor mij als een vreemde.’

Dialectische therapie
Als student legde Marsha zich erop toe om een behandeling zonder dwang (!) te ontwikkelen voor suïcidale mensen. Dit resulteerde, we schrijven medio jaren tachtig, in de Dialectische gedragstherapie. Het marxistische begrip ‘dialectiek’ betekent ‘de spanning en de synthese tussen tegendelen’. De kern van DGT is het vinden van een evenwicht tussen acceptatie van jezelf, en investeren in verandering met als doel een beter leven. Voor extreem suïcidale mensen bestond geen therapie, bovendien waren veel behandelaars huiverig om hun handen te branden aan deze ‘moeilijke’ patiënten. Zij zijn voortdurend in de greep van zelfhaat en schaamte, verlatingsangst en boosheid. Marsha: ‘Het leven van deze cliënten wordt in de regel beheerst door emotionele crises, door kwetsende kritiek op de werkvloer, dronken worden na het afzweren van alcohol, onvermogen om goede relaties te vormen of slechte relaties te beëindigen.’

Gelijkwaardige relatie
Het label ‘borderline persoonlijkheidsstoornis’ bestond toen nog niet, dat werd er later op geplakt. Erg mooi aan DGT is de principieel gelijkwaardige relatie tussen therapeut en cliënt. Beiden zijn én therapeut én cliënt. In deze therapie is het not done om te stoppen met de behandeling als het te moeilijk wordt of als er sprake is van agressie. Juist dan moet je doorgaan. 

De littekens en brandplekken op Marsha’s armen zijn goed te zien. Af en toe vragen cliënten haar ‘ben jij één van ons?’

Kern van de behandeling is het aanleren van praktische technieken en vaardigheden om problemen te accepteren én op te lossen. Het is een uitgekiend pakket van strategieën die Marsha gevonden heeft om haar eigen problemen het hoofd te bieden, in combinatie met een arsenaal aan beproefde methoden uit de gedragstherapie. Het betreft vaardigheden op vier gebieden: mindfulness, stresstolerantie, emotieregulatie en interpersoonlijke effectiviteit.

Spiritualiteit
Marsha is gelovig, en als ze haar banden met de katholieke kerk wat losser maakt raakt ze geïnteresseerd in het zen-boeddhisme. Ook daarin bekwaamt Marsha zich, en daarvan zijn de sporen zichtbaar in DGT: in de mindfulness meditatie, in een ont-stigmatiserend concept als ‘de wijze geest’, en in de nadruk op het deelnemen aan een gemeenschap.

Levenslang worstelt Marsha met pijn en fysiek en zintuiglijk ongemak. Ze wordt geteisterd door gevoelens van ontoereikendheid en een negatief zelfbeeld. Zo ook tijdens haar weg naar het zenmeesterschap. ‘Zenmeester zijn is als in het water springen. Ik zakte steeds weer naar beneden, kwam weer boven, zakte weer weg, kwam weer boven. Maar nu leef ik op de bodem. Ik hoef niet meer naar boven te komen om naar lucht te happen. Ik ben nu gewoon wat ik ben en hoef niet meer naar de oppervlakte voor lucht.’

Leven en werken
Heel bijzonder vind ik hoezeer leven en werk van Marsha Linehan een eenheid vormen. Wat heeft zij geleden en gestreden, en wat een doorzetter is ze. Overal tegen de verdrukking zoeken naar bondgenoten en naar helderheid.

De littekens en brandplekken op Marsha’s armen zijn goed te zien. Af en toe vragen patiënten haar ‘ben jij één van ons?’ Welwillende collega’s en naasten hebben haar altijd op het hart gedrukt haar verhaal voor zich te houden omdat dat onherroepelijk het einde van haar werk in de psychiatrie zou betekenen. In 2011 vertelt Marsha haar levensverhaal in het auditorium van de inrichting waar zij vijftig jaar eerder opgenomen was.

Daarmee is de cirkel rond.

Bouwstenen voor een zinvol leven. Autobiografie. Marsha Linehan (vert. Karl van Klaveren) Voorwoord Allen Frances. Ten Have, 320 blz., €24,99