Een psychose kan ook positief zijn

30 oktober 2021 • Henk Maurits • FILMRECENSIE

“Psychoses hebben een ontwrichtend effect op de levens van mensen en hun naasten, maar hoeven niet alleen een negatieve ervaring te zijn.” Dat zegt psychologe en filmmaakster Ingrid Kamerling, naar aanleiding van haar film Blue Monday, die in première ging op het Nederlands Film festival. In haar film portretteert zij drie ervaringsdeskundigen, die vertellen hoe psychoses hun leven hebben beïnvloed. Wat voor de een “een levende nachtmerrie” was, is voor de ander een “bijzondere zintuigelijke ervaring” die nieuwe inzichten kan bieden. Blue Monday is maandag 1 november on 20.25 te zien op NPO 2. 

Twee kanten van de medaille
Kamerling, die in 2016 naam maakte met de film In het hoofd van mijn zusje over de onverwachte suïcide van haar 24-jarige zus Vivian, is nu in het hoofd gekropen van mensen met een psychose.  Het leverde een serie tot de verbeelding sprekende beelden op.  Close-ups waarin de geïnterviewden vaak rechtstreeks in de camera praten en je als het ware hun psychotische wereld intrekken.

Daarbij heeft Kamerling ervoor gekozen om twee kanten van de medaille te laten zien. Zowel de zwarte kant van een psychose, de “horrorwereld” zoals Jerry, een van de drie hoofdpersonen het noemt, als de “spirituele ervaring” van Joyce, die ook de positieve kanten van een psychose weet te benoemen. 

Psychosegevoeligheid
Alle drie de geïnterviewden weten op een heldere manier hun psychotische gevoelens en ervaringen onder woorden te brengen. Dertiger Jerry Allon heeft er zelfs een beetje zijn werk van gemaakt, want naast deze film vind je hem ook terug op PsychoseNet en in de podcastreeks De Facto Trauma. Hij profileert zich als spreker en docent op het gebied van “psychosegevoeligheid” en heeft er ook een boek over geschreven, zoals blijkt aan het eind van de film, wanneer hij bezig is met het signeren van de eerste exemplaren. In Blue Monday vertelt hij over zijn eerste psychose op zijn 26ste, die leidde tot een opname en die tegelijk een einde maakte aan een succesvolle baan bij een bank. 

Voor Jerry was zijn psychose zoals hij zelf zegt, een bevestiging van de scepsis in zijn onderbewustzijn, namelijk het gevoel dat zijn vader niet zijn echte vader was. Hij zag zijn psychose als iets functioneels, iets dat geheeld moest worden en niet als een onderdeel van een waan. Dat het inderdaad geen waangedachte was, blijkt uit het verdere verloop van de film, waarin Jerry – alsof we in een uitzending van ‘DNA onbekend’ zijn beland – op zoek gaat naar zijn natuurlijke vader. We zien hem al bellend en vertellend steeds enthousiaster en dichterbij zijn doel komen. En met wat toepasselijke muziek erbij wordt het steeds meer een feel good movie voor hem.   

Worsteling
Dat kun je helaas niet zeggen van Chester (32), die terugkijkt op een tiental psychoses en die zich daar al jaren doorheen probeert te worstelen. Chester wil graag advocaat wil worden, “het liefst met een leuke vrouw erbij en dan een familie stichten”. Maar de psychoses zitten hem daarbij voortdurend in de weg, zoals blijkt uit de beelden van de film en ook uit zijn eigen woorden, wanneer hij probeert een psychose te omschrijven. “Er knakt iets in je hersenen, waardoor de grens tussen wekelijkheid en fantasie vervaagt. Je verliest de controle over je gedachten en acties.” Hij vertelt ook over zijn contacten met god en dat hij dacht een uitverkorene, een profeet te zijn. En hoe hij in de isoleercel dacht in de hel te zijn beland en daadwerkelijk vuur rook. 

Je leeft als kijker mee met een huisbezoek van zijn begeleider, die weinig meer kan inbrengen dan Chester te wijzen op het belang van medicatie en het accepteren van de omstandigheden zoals ze zijn ook als dingen niet lukken. Gemakkelijker gezegd dan gedaan, zo blijkt uit de beelden van het dagelijkse leven, waarin Chester tevergeefs probeert te solliciteren naar banen die waarschijnlijk te hoog gegrepen voor hem zijn. Kamerling laat hem (in versnelde beelden) doelloos rondlopen in zijn appartement. Je ziet de mislukking op de loer liggen en toch wil hij, ondanks zijn kwetsbaarheid, zo min mogelijk met de psychiatrie te maken hebben en zo veel mogelijk voor zichzelf kunnen zorgen.

Stemmen
Dat is ook een beetje het verhaal van Joyce die we leren kennen in de inrichting waar ze werd opgenomen omdat ze suïcidaal was en een veilige omgeving nodig had tijdens een psychose. Zij vertelt over haar stemmen, die volgens de verpleging onecht zijn, maar volgens haar misschien spiritueel met antwoorden komen die bij het leven horen.  Joyce praat geregeld direct - met gesloten ogen - in de camera, waarbij de ogen soms knipperen alsof ze contact heeft met een andere wereld. Kamerling voegt er poëtische, mystificerende beelden aan toe in tegenlicht als om de verbeelding zichtbaar te maken. Voor Joyce is de medische wereld er vooral op uit die stemmen met pillen te dempen, ze weg te drukken als onnatuurlijk, terwijl zij zichzelf wil concentreren op wat die stemmen te zeggen hebben. Zij twijfelt dan ook erg aan haar medicatie, “omdat een pil van mij geen beter mens kan maken”.  

Maar de pillen zorgen er ook voor dat Joyce weer naar huis kan. Eerst nog even bij haar moeder, maar dan in een eigen kamer, waar ze samenwoont met haar stemmen, zoals blijkt uit een bijzondere scène waarin ze, met ogen dicht voor de camera, even ‘kijkt’ of de geest van wie ze de stem hoort er is, en wat die te zeggen heeft. Om er samenzweerderig aan toe te voegen dat de ervaring die ze op dat moment heeft in de kliniek niet zou zijn toegestaan, “omdat dat gelabeld zou worden als psychose”. 

Tegenover de somberheid, en de gevoelens van teleurstelling en mislukking van Chester, die door zijn terugkerende psychoses steeds minder geniet van het leven en zelfs zijn heil zocht in de “Levenseindekliniek” (waar hij geen gehoor vond), staat het opmerkelijke optimisme van Joyce, die meermaals de positieve kanten van een psychose benoemd: “Soms denk ik dat ik met één been in een andere wereld sta. Met andere mogelijkheden en met inzichten die je zonder psychose niet kan krijgen. Alsof je er een extra zintuig bij hebt gekregen.”

Blue Monday. Regie: Ingrid Kamerling, Ned., 2021, 54 min., documentaire. Première: 30 september 2021 op Nederlands Filmfestival 2021. Te zien op TV op maandag 1 november om 20.25 uur bij KRO-NCRV op NPO 2.