Een gerichte druk op de eierstokken

21 januari 2022 • Petra Jorissen • BOEKBESPREKING

549x840De geschiedenis van de psychiatrie kent vele duistere hoofdstukken. Dolhuizen waar mensen opgesloten waren onder erbarmelijke omstandigheden, behandelingen ondergingen die verdacht veel lijken op marteling en ter lering en vermaak getoond werden aan publiek. Veel was er niet nodig om daar terecht te komen, zeker als je vrouw was en door je familie of echtgenoot lastig werd gevonden. Afgelopen jaar verscheen de Nederlandse vertaling van de debuutroman van Victoria Mas, waarin het lot van vrouwen die in het Parijse ziekenhuis Salpêtrière centraal staat. Petra Jorissen las de roman met lichte huivering1.

Instemming
‘Ik zeg voortaan expliciet consent als mijn vriend iets van me wil. Heb ik  geen zin, dan zeg ik niks en gebeurt er ook niks.’ Met een half oor luister ik in de trein naar een gesprekje tussen twee ginnegappende jonge vrouwen. 

Het staat in schril contrast met de gang van zaken die ik, lezend in Het bal der gekken, tot me neem. Consent? Instemming? Dat woord kennen deze gekken, lees vrouwen, niet. Met de vrouwen uit het boek over het Parijse psychiatrisch ziekenhuis Salpêtrière kun je doen wat je wil. Gewoon opbergen als hun gedrag je niet bevalt. 

Une leçon clinique à la SalpêtrièreDe jonge Franse auteur Victoria Mas beschrijft in deze historische roman aan de hand van vier vrouwenlevens de gang van zaken in het gesticht. Het verhaal beslaat slechts een maand, waarvan twee weken de periode voorafgaande aan het halfvastenbal. Een jaarlijks terugkerend event waar de Parijse elite de kans krijgt krankzinnige vrouwen van dichtbij te bekijken: ‘Hu, als ze me maar niet bespringen of mijn diamanten stelen.’ 

Voor veel vrouwen is dit net de periode waarin ze even uit hun lethargie raken. Ze zoeken, naaien en passen de meest ingewikkelde kostuums. Kibbelen, flaneren en adviseren elkaar en er is de stille hoop opgemerkt te worden, hoop op wellicht een huwelijksaanzoek.

Charcot en de hysterie
Onder de ‘geesteszieken’ bevinden zich vooral vrouwen die zich niet willen persen in het huisje-boompje-beestje-frame: brutale, grensoverschrijdende vrouwen, dakloze en verkrachte vrouwen, kortom, vrouwen die de openbare orde ondermijnen. In Salpêtrière belanden ze in de vergaarbak ‘zenuwzieke hysterica’s’. 

Jean Martin CharcotDe beroemde dr. Charcot, een van de grondleggers van de neurologie, toont ze tijdens openbare hypnosesessies of wel klinische demonstraties. Die vinden plaats in het amfitheater van de kliniek, waar ze niet zelden schuimbekkend, krijsend en stuiptrekkend over de grond kronkelen. Mannelijke studenten en ander publiek, jazeker, altijd is er publiek, kijken toe. Lustgevoelens wekken ze ook op, deze gekken. Soms, als het lawaai en gespartel al te hevig worden, grijpt Charcot naar een noodmaatregel: één gerichte druk op de eierstokken en de patiënt ligt er even voor dood bij, soms met levenslange verlammingsverschijnselen. 

We schrijven 1885, hysterie is sinds 1870 officieel geen gynaecologische ziekte meer. Maar Charcot gaat door, al was het maar omdat zijn hysterie-shows immens populair zijn.

Vier vrouwen
Zo is er Thérèse, oudere vrouw en pleegmoeder van de krankzinnigen, al twintig jaar in Salpêtrière nadat ze haar gewelddadige vriend in de Seine duwde. Zat ze vroeger in het leven, nu breit ze shawls en voelt zich veilig. Waanzin van mannen is niet te vergelijken met die van vrouwen, stelt ze: mannen richten die op anderen, vrouwen op  zichzelf. ‘Zolang mannen een staart hebben zal het kwaad op de wereld blijven bestaan.’ Thérèse heeft overwicht. Ze staat tussen de hoofdzuster, Geneviève, en de patiënten in. De hoofdzuster viel na een traumatische gebeurtenis van haar geloof. Ze is vastbesloten haar leven te wijden aan Charcot. Ze bewaakt met ijzeren discipline de orde en de rust. 

Ook Eugénie, vrijgevochten dochter van een aristocraat, gelooft niet meer sinds ze ontdekt dat de ziel voortleeft na de dood van het lichaam. Ze heeft contact met overledenen. Krankzinnig volgens haar vader. Dé oplossing: opbergen.

Dan is er nog Louise, jong en wees. Oom nam de opvoeding over gelardeerd met seksueel misbruik. Ze heeft toevallen, doet het in hypnosesessies erg goed op de vloer. Ze droomt over een student, dat hij haar ten huwelijk vraagt. Misschien op het halfvastenbal.

Mas heeft veel research gedaan. Iets teveel wellicht. Ze registreert, beschrijft situaties erg gedetailleerd. Wellicht is dat een van de oorzaken dat ik regelmatig het gevoel kreeg achter een glazen wand te zitten. Dat ze in de filmwereld gewerkt heeft kan daar ook toe bijdragen. Succesvol is ze. Het boek is in verschillende talen vertaald, de filmplannen liggen klaar. 

Victoria Mas, Het bal der gekken Spectrum 2021. 239 blz. € 21,99

1) Deze recensie is eerder gepubliceerd in Argus no: 111 / 2021.