Het klimaatmonster in de ogen kijken

30 oktober 2023 • Doortje Kal • BOEKBESPREKING

Het besef dat de klimaatverandering tot grote rampen zal leiden, dat de tijd al heel lang dringt en dat er toch weinig gebeurt, brengt bij velen een schok teweeg. Hoe kun je voorkomen dat je daar gek van wordt? Of voor gek verklaard wordt? Wie is er nu eigenlijk gek of waanzinnig in een wereld die zelf waanzinnig is in haar blinde zelfvernietiging. Wouter Kusters, bij Deviantlezers geen onbekende, schreef een magistraal boek met filosofische beschouwingen over de effecten van deze klimaatveranderingsschok. Doortje Kal las het voor ons.

Therapie helpt niet
Wouter Kusters zoekt in dit boek naar de positieve en negatieve betekenissen van waanzin. Wat we kunnen leren wanneer we klimaatwaanzin vergelijken met de waanzin op individueel, psychopathologisch niveau? We weten dat op het psychotische pad zich een subliem en tegelijk angstaanjagend moment van schok èn waarheid kan voordoen; een moment dat tegelijk bron van inspiratie, verwondering en verrukking is, maar ook van ontzag, angst en toenemende verwarring. De psychotische persoon wordt geconfronteerd met een afgrondelijkheid van het bestaan. Kusters schreef hierover in zijn boek Filosofie van de waanzin. 

Iets vergelijkbaars gebeurt als je de ernst van de klimaatcrisis tot je door laat dringen: het eerdere wereldbeeld stort in en je verliest de grond onder je voeten. Je wordt overvallen door paniek. Je wil alarm slaan, maar je beseft dat anderen dat ook deden en dat er niet naar hen geluisterd werd – ook niet door jou. 'Ik ben bang voor een wereld zonder vlinders maar er is een onthutsend gebrek aan belangstelling voor dit probleem.'  

Naar de ggz dan maar? Die wil mensen van hun angsten, depressies of waanzin afhelpen ongeacht of deze nu op realiteit - van het klimaat of anderszins - zijn gebaseerd of niet. “Alsof het om psychische in plaats van planetaire problemen gaat, alsof hun problemen enkel tussen hun oren zouden zitten. Alsof je psychisch gezond zou kunnen zijn in een zichzelf vernietigende wereld van waanzin. Van de ggz hoeft dan ook niet al te veel verwacht te worden op dit terrein" aldus Kusters op p. 336.

Onontkoombaar traumatisch
In zijn inleiding constateert Kusters dat er sprake is van een klimaatcrisis en dat die psychische schokeffecten teweegbrengt. Wat zijn deze effecten? Commentatoren stappen maar al te vaak over die vraag heen. Kusters wil juist kijken wat we van deze gevoelens kunnen leren. Zelf beleefde hij in 2014 de klimaatschok en vanaf 2017 heeft hij met tussenpozen aan dit boek gewerkt. Door deze studie kon hij een vorm van blinde paniek en leeg alarmisme omzetten in filosofische paniek en duurzaam alarmisme. Hij spreekt de hoop uit dat dit ook bij de lezer het geval zal zijn. 

De beleving van ‘oh shit, we are really in trouble’ is onontkoombaar traumatisch; ze verandert het behang van je leven. Kusters: Mijn stelling in dit boek is dat we, om een waarachtig leven te leiden, een dergelijke beleving serieus moeten nemen. We moeten ook zeker de meest venijnige angel bespreken, de dood van alle volkeren en alle toekomsten… 

De paradox van dit boek
Kusters bekent dat hij afkomstig is uit de schoot van wat sommigen de linkse kerk noemen: de vredesbeweging, de kraak- en punkbeweging, het anarchisme en emancipatiebewegingen van mens en dier. Al Gore's film An Inconvenient Truth (2006) maakte grote indruk op hem maar beklijfde niet. Het balletje ging pas rollen door een interview met Clive Hamilton in Vrij Nederland in 2014¹. Vóór 2014 concentreerden Kusters' schrijf- en denkactiviteiten zich op het gebied van de waanzin. Maar na twee boeken² was hij er ook klaar mee. Echter, schrijven over de klimaatverandering? Sla je dan niet een slaatje uit de ellende en draag je dan niet bij aan de verwoesting? Wat kan dit boek doen voor het onderwerp waar het over gaat? Kusters hoopt dat met dit boek de catastrofes van de klimaatcrisis iets minder zullen zijn: misschien een spaarlamp meer, een auto minder, veganisme in opmars, meer steun voor Extinction Rebellion. (Nota bene, terwijl ik dit schrijf wordt er op de A12 druk gedemonstreerd; had ik dat ook niet beter kunnen doen?) De ongewenste neveneffecten van het schrijven van een boek, constateert Kusters zijn een computer, energie slurpende servers, papier, bestelbusjes enzovoort. Vechten kan als secundair effect een verergering van het probleem hebben. 

Maar voorbij de activiteiten van vluchten of vechten ligt de contemplatieve zone van een derde soort reactie: bevriezen. In die bevriezing kom je tot nieuwe vormen van bestaan - is de overtuiging van Kusters. 

Hoe kunnen we met het klimaattrauma omgaan? 
Kusters ziet in de filosofie twee kampen: de moderne filosofie vertrouwt erop dat de rede en het denken een probleem kunnen aanpakken. In het andere kamp wordt de rede niet meer vertrouwd. Het technisch vermogen heeft juist tot de ellende geleid. Kusters probeert een zinnige stap in het duister te doen: hallucinaties en wanen zijn niet het probleem, maar een deel van de oplossing. Zij brengen een nieuwe ordening aan. In het diepst van het trauma liggen de verschrikkingen, maar vandaaruit worden ook de mogelijkheden voortgebracht om een nieuwe wereld te scheppen, al is het niet rechttoe rechtaan.

Greta Thunberg stelde in Davos: ik wil dat je in paniek raakt. Ik wil dat je de angst voelt die ik elke dag voel. Ik wil dat je handelt. Ik wil dat je handelt zoals in een crisis. Ik wil dat je doet alsof het huis in brand staat, want dat staat het ook. 

In het hoofdstuk Angst bespreekt Kusters drie angsten: de vlucht-, de vecht- en de existentiële angst, de angst om het verlies van je eigen bestaan. Een mogelijke reactie is – zoals gezegd – bevriezen. Hierdoor zou je tot een heroriëntatie, bezinning, omwenteling of bevrijding kunnen komen waardoor je op een wijzere manier met je angsten om kunt gaan. 

De vraag naar de zin van het leven, naar de doelen, de inhoud, de betekenis is onbeantwoordbaar. Toch heeft men zich in de geestelijke gezondheidszorg als doel gesteld om een oorzaak of een verzameling oorzakelijke factoren voor somberheden en depressie te zoeken. Voorondersteld is daarbij dat het normaal of natuurlijk zou zijn om niet depressief te zijn, maar het is net zo zinnig – meent Kusters - te zoeken naar verklaringen waarom de afwezigheid van depressie normaal zou zijn. Hij pleit er niet voor dat de lezer zelf moedeloos of neerslachtig wordt. Wel wil hij de lezer uitnodigen om die meer sombere effecten van de klimaatinformatie nader te verkennen om zo uiteindelijk beter te kunnen opereren.³  Kusters pleit voor doorwerking en openbreking van het trauma, om daarmee de apathie te doorbreken: de klimaatwaanzin en – wanhoop uithouden zonder te vluchten of te vechten, maar ook zonder gek te worden. Hoe kan dat? Kusters meent door het verdriet door te werken - met schrijven bijvoorbeeld – als voorwaarde om verder te komen. 

Meer van hetzelfde of minder mensen
Er is een stroming die vasthoudt aan het idee dat er geen foute afslag is genomen en dat alles naar wens verloopt: het ecomodernisme (uit de VS). De aanhangers menen dat de huidige problemen, voor zover ze worden erkend, moeten worden opgelost door een voortzetting en intensivering van dezelfde processen die ons in die problemen hebben gebracht. Ze suggereren dat je alleen met fossiele brandstoffen vaart kunt maken. Een mooie belofte: nog even doorgaan met de vervuiling; daarna zal het goed komen.

Sommigen spreken over het groene neoliberalisme. De mogelijkheid van een werkelijk groene kapitalistische economie – de droom van veel eco-modernisten – blijkt in werkelijkheid een mythe.

Een radicale oplossing is bevolkingsmanagement dat tot doel heeft dat de mensheid gaat krimpen. We doen een stap terug om vandaaruit een principieel ander ecologisch perspectief te onderzoeken. Niet de mens is de maatstaf der dingen, maar de natuur. Volgens Pentti Linkola (1932-2020) zou de wereldbevolking moeten worden teruggebracht naar ongeveer twee miljard mensen. In zijn ideale wereld treedt er een groene politie op die erop toeziet dat men zich niet zomaar voortplant. De bevolking kan ook gereduceerd worden door de natuur z'n gang te laten gaan – denk aan hongersnoden en andere rampen. Hulp bieden is dan niet gepast. 

Een week na de ontbranding van de oorlog tussen Hamas en Israël kan ik het niet laten de volgende zin letterlijk te citeren: 'Bovendien, wanneer mensen elkaar uitmoorden, in (burger)oorlogen en via terroristisch geweld, moet dit volgens de Fin (Linkola) worden aangemoedigd, en zeker niet bestreden, want hoe minder mensen, hoe beter.' Linkola en de zijnen schromen niet noties en ideeën te bespreken uit een gedachtesfeer die dicht tegen extreemrechtse ideologieën, zo niet het fascisme, aanliggen. Ze opereren in een schemergebied meent Kusters. Ze lijken radicaal antikapitalistisch, maar ze opereren in de zone van de eco-fascisten. 

Natalisme
Kusters (filosofische) belangstelling lijkt grenzeloos en het duizelde me ook regelmatig; ik licht maar een klein tipje van de sluier op. Kusters vindt de tegengestelde positie van de mensenkrimp relevanter en interessanter. Natalisme is verwant met het begrip nataliteit van Hannah Arendt⁴. De nieuwkomer bezit het vermogen om iets opnieuw te beginnen, iets te initiëren, een actie te ondernemen. En aangezien actie de politieke activiteit bij uitstek is, kan nataliteit, en niet sterfelijkheid, de centrale categorie zijn van het politieke denken. Arendt benadrukt andere aspecten van het handelen en denken: niet het einde, maar het begin. De toekomst is getekend door de mogelijkheid van een nieuw begin. Het natalisme kan als inspiratie dienen voor een levende, zich vernieuwende toekomst en als antigif tegen de fuik van de depressie. Anti-natalisme ligt dichter bij wanhoop en destructie, natalisme dichter bij hoop en creatie. 

Duurzaam alarmisme
Wat komt er na dit boek? Kusters maakt duidelijk dat hij niet pretendeert een oplossing te hebben voor de klimaatcrisis. Wel hoopt hij de lezer bewust te hebben gemaakt van de veelomvattendheid van de crisis en de manier waarop deze in ons bestaan aanwezig is. Kusters houdt een pleidooi voor duurzaam alarmisme en rationele paniek.  

Alarmisme heeft een slechte naam omdat het nodeloze paniek zou veroorzaken. Kusters hoopt met dit boek te hebben laten zien hoe je vanuit de eerste alarmschok door de emoties en analyses heen, duurzaam alarmist kan worden. Het hogere doel van de duurzaam alarmist is om de eerste impulsieve reacties om te zetten tot een doorleefde, doordachte en duurzame vorm van denken, ervaren en handelen. De kunst van de filosofische paniek is om bij het gevaar en de crisis stil te blijven staan. Je focus moet op het monsterlijke gevaar blijven; het denken vanuit paniek is noodzakelijk. 

Het laatste deel van Schokeffecten is Kusters particuliere poging om vanuit deze filosofische paniek het monster te detecteren, in de ogen te kijken, te ontleden en zijn zwakke en sterke plekken in kaart te brengen. 

De keten van actie en reactie kan worden doorbroken in het niet-handelen, in de passiviteit en stilstand van de filosofische paniek: dit zal het supermonster, dat leeft van activiteit en beweging, in het hart treffen. Er is een uitweg mogelijk door juist iets te laten, om in te perken waar groei verwacht werd. Alarmering is een eerste vereiste. De kern van een nieuw bestaan ligt in een filosofische paniek. 

Noot 1 https://www.vn.nl/klimaatexpert-clive-hamilton - het-is-al-te-laat/ 
Noot 2 Wouter Kusters (2014) Filosofie van de waanzin, Fundamentele en grensoverschrijdende inzichten, Lemniscaat en Wouter Kusters (2004, 2013) Pure waanzin, Lemniscaat
Noot 3 Kusters haalt onderzoek aan onder 10.000 jongeren van 16-25 jaar in tien landen, van wie bijna de helft aangeeft dat klimaatangst en -stress hun dagelijks functioneren beïnvloedt. Niet minder dan ¾ van hen stelt dat zij de toekomst angstaanjagend vinden. In Engeland melden zich velen van hen bij de ggz. Men ziet geen perspectief meer, wil geen kinderen en is niet langer gemotiveerd om naar school of universiteit te gaan. Velen van hen krijgen medicatie.  
Noot 4 Hanna Arendt (1958), The Human Condition.

Het spandoek met de dieren is door Moniek Meinders. Zie: https://moniekmeinders.nl

Wouter Kusters, Schokeffecten, 2023, Isvw Uitgevers, € 29,95