De wurgende houdgreep van de holocaust

25 september 2015 ♦ Henk Maurits ♦ FILMRECENSIE

'Ik heb twee kinderen gehad en daar is niets meer van over. Dat is om gek van te worden.' Dat is in één zin het trauma dat een gezin bijna zeventig jaar in een wurgende houdgreep hield.

Broze en verbitterde vrouw
Een moeder die haar man en dochters verloor in Auschwitz, zelf overleefde en een nieuw leven begon met een nieuwe man en een nieuwe dochter, die natuurlijk niet kon tippen aan de dochters uit het verleden. De ‘little angels’ die onvervangbaar waren, zoals blijkt uit de gelijknamige documentaire van Marco Niemeijer, die in première ging op het Nederlandse Filmfestival.

In 2011 was Marco Niemeijer op bezoek bij zijn 96-jarige stiefoma Enny in New York, om meer te weten te komen over haar joodse verleden. Hij trof er een broze en verbitterde vrouw, verscheurd door de Tweede Wereldoorlog. Met één been nog in de geromantiseerde droomwereld van voor de oorlog en met het andere been in het gefrustreerde, getraumatiseerde leven van na de oorlog. Ook maakte hij kennis met zijn stieftante Tasha, toen 65, de na de oorlog geboren dochter die al jaren zorgde voor haar behoeftige moeder.

Symbiotische relatie
Niemeijer ontdekte dat moeder Enny een symbiotische relatie had met haar dochter Tasha. Dat ze niet mét, maar ook niet zónder elkaar konden. Ze verweten elkaar van alles en nog wat, waarbij de kern was dat Enny vond dat haar dochter te weinig aandacht en begrip voor haar had, terwijl de dochter juist het tegenovergestelde beweerde ('je móet wel begrip hebben voor de hel die zij heeft meegemaakt') en alles deed wat ze kon doen om het haar moeder naar de zin te maken. Al gaf ze toe geen ‘knuffelmens’ te zijn en soms ook wel bits en streng. Of zoals haar moeder het in de film zegt: 'Ze is niet lief, maar ze heeft een goed hart.'

Niemeijer zat daartussenin en hoorde de verwijten over en weer aan. Maar hij kreeg pas het idee om een film over het getormenteerde tweetal te maken, toen zijn stiefoma uit een doos allerlei oude 8 mm-filmpjes opdiepte uit de periode van 1938 tot 1941. Opeens kwam het gelukkige verleden van Enny tot leven. Het leven met echtgenoot Hans en dochters Myrna en Glenda, waaraan bruusk een eind kwam door de oorlog. Niemeijer gebruikte de filmpjes als illustratie van het vorige leven van Enny en toog met zijn camera naar New York om de laatste levensfase van Enny op film vast te leggen. Hij wist haar in 2013 nog net voor haar dood te interviewen en ging twee jaar later terug naar New York om met zijn tante Tasha het verleden nog eens te overzien.

Beiden slachtoffer
Het resultaat is een intiem portret van twee vrouwen die allebei slachtoffer zijn geworden van de holocaust. Een moeder die haar vermoorde kinderen niet kan vergeten en een dochter die ze niet kan vervangen en doen vergeten. Twee mensen die beiden gebukt gaan onder het verleden en dat op elkaar afreageren. Tasha die haar moeder verwijt dat ze op haar zesde vanuit Amsterdam werd ‘ontvoerd’ door haar moeder, die – in de woorden van Tasha – niet het risico wilde lopen om opnieuw in Europa een kind 'in te leveren' en daarom naar Amerika verhuisde met haar nieuwe echtgenoot.

Het was op voorhand onmogelijk voor Tasha om aan de torenhoge verwachtingen van haar moeder te voldoen, zoals ook blijkt uit de keuze van haar echtgenoot. De eerste drie (niet-joodse) vriendjes werden door moeder resoluut afgewezen, waarna Tasha maar 'met de eerste de beste jood' trouwde. Dat blijkt Steve te zijn, die manisch-depressief is en die, in de kantlijn van de film, vraagt om respect voor ‘crazy people’ omdat die de dingen anders zien en zorgen voor veranderingen in de wereld. 'Ik ben zo’n gek. Ik heb nooit normaal willen zijn.'

Begrip is opgebruikt
Maar Tasha, die al 46 jaar met hem samenwoont, haalt er slechts haar schouders bij op en zegt letterlijk geen begrip meer voor hem te kunnen opbrengen. 'Ik heb mijn begrip opgebruikt aan mijn moeder.' En daarmee zijn we terug bij de relatie met haar moeder, in wie ze zichzelf terugziet wanneer ze voor de spiegel haar lange, grijze haar kamt. De moeder die weer even tot leven komt wanneer Tasha samen met de filmmaker in de kelder de dozen uit het verleden openmaakt. Haar eerste eigen pop, maar ook de portemonnee van haar moeder met daarin de fotootjes van haar overleden kinderen.

Moeders ‘engeltjes’ die ze nooit heeft kunnen vergeten en met wie ze tot het laatste moment in haar leven denkbeeldige gesprekken voerde. Zoals blijkt uit een van de laatste en meest ontroerende scènes uit de film, waarin Enny in tranen vertelt dat ze in gedachten elke dag haar kinderen zoent en dat ze de foto’s van haar kinderen mee wil nemen in haar graf, maar dat ze eigenlijk nog steeds niet kan geloven dat ze echt weg zijn. Waarna de filmmaker ze in enkele ontroerend mooie home-moviebeelden nog eenmaal tot leven brengt.

De film ‘Little Angels’ ging op 24 september 2015 in première op het Nederlands Filmfestival en werd op 11 oktober en 7 december uitgezonden door de Joodse Omroep op NPO 2. Op 24 oktober werd de film in Berlijn bekroond met de Europese filmprijs, de ‘Prix Europa’.