Shellshock Cinema in Eye

11 april 2019 • Henk Maurits • FILMRECENSIE 

Sommige mensen negeren, verzwijgen of verdringen het verleden, maar erover praten is een bittere noodzaak, want ‘sprakeloos leed blijft bestaan’. Aldus filosoof Hans Schnitzler op de openingsavond van het programma: ‘Shellshock: de kracht van verhalen’, in het Amsterdamse Eye Filmmuseum. Twee maanden lang, van 22 maart tot 22 mei staat Eye in het teken van de ‘shellshock cinema’ een fraai allitererende verzameltitel voor een gruwelijk filmgenre. Met films uiteenlopend van Taxi Driver tot Hiroshima mon amour en van Crazy tot The Act of Killing.

Getraumatiseerde oorlogsveteranen
Eye stelde een indrukwekkend programma samen van zesentwintig films waarin de traumatische gevolgen zichtbaar zijn van mensen die terugkeren uit een oorlog. Twintig tot vijfentwintig procent van de oorlogsveteranen komt thuis met een posttraumatisch stressstoornis en kan meteen door naar de psychiater. Of het nu de tweede wereldoorlog is, de oorlog in Vietnam of de meer recente oorlogen in Iran of Afghanistan. Soldaten die een ander mens zijn geworden door de oorlog. Achtervolgd door angst of worstelend met onverklaarbare irritaties, slapeloosheid, alcoholmisbruik, depressies of traumatische flashbacks.

Shellshock
Hoewel er, helaas, geen films in het programma uit de eerste wereldoorlog voorkomen, komt de term ‘shellshock’ daar wel vandaan. Die werd voor het eerst gebruikt in 1915 in een artikel in het Britse tijdschrift The Lancet, waarin een militaire arts schreef over de gevolgen voor soldaten die een mentale klap hadden gekregen in de loopgravenoorlog. Mannen die verstijfd of trillend terugkwamen, soms tijdelijk blind of doof, depressief of hallucinerend.

Jonge, acute, psychiatrische patiënten die in het Duitsland van toen vaak als Kriegszitterer, ofwel simulanten werden beschouwd door de militaire leiding en de met hen heulende psychiaters. Mentaal gewonde oorlogsslachtoffers, die na een behandeling met langdurige hete baden, strikte isolatie of een angstaanjagende, pijnlijke electrobehandeling, de zogenoemde ‘Kaufmann-Kur’ - gepropageerd door de Duitse psychiater Fritz Kaufmann - werden teruggejaagd naar het front. Tot ontzetting van een groep jonge neurologen, onder wie Sigmund Freud, die stelden dat deze soldaten een traumatische neurose hadden en beter behandeld konden worden met psychotherapie, hypnose en psychoanalyse.

Waarheidsserum
Een oorlog later gebeurde dat ook daadwerkelijk, zoals blijkt uit de film Let There Be Light, de klassieker van John Huston uit 1946, ook in het shellshockprogramma te zien. Een gelikte propagandafilm van een uur waarin we zien hoe Amerikaanse veteranen uit de tweede wereldoorlog in tien weken tijd in een groot militair hospitaal worden opgelapt voor hun terugkeer in de samenleving. Met behulp van sodium amytal-injecties (een waarheidsserum), hypnose en groepstherapie worden ze geprikkeld en uitgedaagd te vertellen over hun oorlogservaringen en deze niet weg te stoppen.

Helende verhalen
Want ‘sprakeloos leed blijft bestaan’ zoals Hans Schnitzler al constateerde op de openingsavond van het Shellshockprogramma. ‘Verhalen hebben een helende werking’, zo citeerde Schnitzler de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt. ‘Verhalend leed heeft een begin en een einde, aldus Schnitzler. Vandaar ook de ondertitel van het Eye-programma ‘De kracht van verhalen’. Verhalen vormen niet alleen de rode draad in de tientallen films, maar ook in andere programmaonderdelen van het shellshockprogramma: inleidingen en muziek bij de films, maar ook recente verhalen van vluchtelingen, te horen op speciale telefoons in de hal van Eye. Of oorlogsverhalen die te horen zullen zijn op de afsluitingsavond van het programma op 20 mei. Die avond wordt aan het IJ een speciaal havendiner georganiseerd voor AZC-bewoners.

Het is onmogelijk om in deze rubriek het hele filmprogramma te bespreken, daarvoor verwijs ik graag naar de website van Eye waar het complete filmprogramma te vinden is, evenals de speciale evenementen en de thematisch verwante tentoonstelling ‘A Tale of Hidden Histories’. Toch kan ik het niet laten een paar titels kort extra onder de aandacht te brengen.

Mix van films
Het filmprogramma is een mix van naoorlogse klassiekers met nogal wat doorgedraaide Vietnamveteranen (van Travis Bickle in Taxi Driver tot John Rambo in First Blood), met satirische anti-oorlogsfilms als Johny Got His Gun of Catch 22. Met ‘griezelfilms’ als Jacobs Ladder en Combat Shock, Maar ook een verrassende keuze als Mrs. Dalloway van Marleen Gorris, die speelt in 1923 en waarin ook een shellshockveteraan voor komt.

Naast speelfilms en animatiefilms (Waltz with Bashir) bevat het programma een aantal serieuze documentaires die het bekijken zeker waard zijn. Om te beginnen Crazy van Hedy Honigmann uit 1999, over de rol van muziek in het leven van oorlogsveteranen. Of First Kill uit 2001, de onvergetelijke documentaire van Coco Schrijber over de herinneringen aan de ‘eerste doden’ van Vietnamstrijders. Of de anonieme oorlogvoering door dronepiloten, die David Verbeek laat zien in Full Contact uit 2015.

Atomic Soldiers
Ook te zien is de korte documentaire van de jonge Nederlandse filmmaker Morgan Kribbe over Amerikaanse veteranen die wel een heel bijzondere shellshock beleefden in de jaren vijftig. ‘Atomic soldiers’ worden ze genoemd, tevens de titel van de film van Kribbe. Vorig jaar op het Nederlands Filmfestival bekroond met een Gouden Kalf voor de beste korte documentaire van 2018.

Kribbe sprak voor zijn film met een vijftal ooggetuigen van de Amerikaanse atoomproeven in de Nevadawoestijn in de jaren vijftig. Na meer dan veertig jaar verplicht stilzwijgen vertellen de laatste ‘atomic soldiers’ voor het eerst hun verhaal. Kribbe zette ze in een stoel en liet ze recht in de camera vertellen over hun ervaringen. Hun openhartige getuigenissen zijn onthutsend en ontluisterend. Ze zijn willens en wetens gebruikt als proefkonijnen om de stralingseffecten van de atoombom te meten. Alsof Hiroshima en Nagasaki nog niet voldoende informatie had opgeleverd.

Wachten in de loopgraven
Deze mannen beleefden in Nevada hun eigen ‘loopgravenoorlog’. Op verschillende afstanden van de plek waar de bom tot ontploffing werd gebracht, wachtten ze zittend in loopgraven op de klap en de daaropvolgende zandstorm, de steenslag, de extreme hitte, de ‘hemel vol kleuren’ en de enorme witte paddenstoel. Maar ook de onbekende, onzichtbare radioactieve straling die later voor tumoren en andere (mentale) problemen zorgden, zoals nachtmerries en de hallucinaties. Terwijl door de jaren heen veteranen stierven aan de gevolgen van de atoombom, mochten zij er op straffe van een boete of gevangenisstraf niet over praten. In The Atomic Soldiers doen ze eindelijk hun verhaal en bevestigen nog eens ‘De kracht van verhalen’.

Shellshock: De kracht van verhalen. Thematisch filmprogramma in Eye Filmmuseum, Amsterdam, 22 maart t/m 22 mei 2019.

https://www.eyefilm.nl/themas/shell-shock-de-kracht-van-verhalen

Literatuur: Anton Kaes ‘Shell Shock Cinema’. Uitgeverij, Princeton University Press, 2009.